Halep-Ruha Yolu

Menzil kayıtlarına göre Halep üzerinden ayrılan bir tâli yol Kilis, Ayıntab, Nizip, Birecik üzerinden Ruha’ya ulaşmaktadır. Ruha’dan sonra herhangi bir menzilhânenin varlığına tesadüf olunmamakla birlikte, söz konusu yolun Diyarbakır bağlantılı olarak Bağdat’a kadar uzandığı tahmin edilmektedir218.

2.1.4.1. Kilis Menzilhânesi

Halep Eyaleti’ne tâbi Kilis Sancağı’nın219 merkezi olan Kilis Kazâsı’nda220 hizmet veren menzilhâne, Halep vasıtasıyla Anadolu Sağ Kol’a bağlanmakta olup, bu yol üzerinden Üsküdar’a uzaklığı 265 saattir (1507 km). Kilis Menzilhânesi’nin Ayıntab 9 saat221, Halep 12 saat222, Maraş 10 saat ve Nizip 6 saat223 olmak üzere, toplam dört kolunun olduğu tespit edilmiştir. Bunlardan yalnızca Maraş, Ayıntab ve Nizip’e beygir gönderildiği tespit edilmiş olup, bu suretle Kilis Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yolların toplam uzunluğunun 25 saate (142 km) ulaştığı hesaplanmıştır.

Konumu itibarıyla Urfa, Halep, Diyarbakır ve Bağdat gibi önemli merkezlerin yolu üzerinde bulunan Kilis Kazâsı’nda -muayyen menzil olmayan yerleşimlerde kanun olduğu üzere- menzil hizmetini ahali görmekteyken; İran seferleri sebebiyle gelip-geçen ulakların sayısının artmasıyla, yeterli miktarda beygir tedariki için ahalinin gayretleri yeterli gelmemeye başlamıştır. Bunun üzerine Kilis ahalisi ve

217 _{BOA, C.NF. 1081, s.3; BOA, MAD. 10492, s.101-102. Menzil defterinde Aksaray Menzilhânesi}

için “Ilgın menzilinden ayrılıp Nevşehir’e giden menazildir”ibaresi bulunmakla birlikte, Ilgın tarafına beygir verildiğine dair bir kayıt bulunmamaktadır. Yine Ilgın Menzilhânesi’ne ait kayıtlarda da bu türden bir bilgi mevcut değildir. BOA, MAD. 10492, s.101-102

218 _{BOA, MAD. 10492, s.191-192.} 219 _{Başar, Eyalet, s.56.} 220 _{BOA, MAD. 10492, s.191.} 221 _{BOA, MAD. 10322, s.176} 222 _{BOA, MAD. 10492, s.143.} 223 _{BOA, MAD. 10492, s.191}

kadısı arz, Halep Beğlerbeyisi Ali Paşa da bir i’lâmla mevcut sıkıntıyı merkeze bildirmişlerdir. Bunun üzerine 20 Şa’bân 1137 / 4 Mayıs 1725 tarihinde sâdır olan hükümle, daha önce aynen Ayıntab’da kurulduğu şekilde, 10 beygirden itibar olunan bir menzilhâne tesis olunması emredilmiştir224. Yaklaşık olarak üç yıl aralıksız olarak çalışan menzilhâne 10 Şevvâl 1140 / 20 Mayıs 1728 tarihinde ref olunmuştur225. Ancak lüzumu üzerine 3 Rebî‘ü’l-ahir 1146 / 13 Eylül 1733 tarihinde 10 beygirden itibar olunmak üzere tekrar kurulmuş olup, 6 Mayıs 1735 tarihinden itibaren de süresiz olarak kapatılmıştır226.

2.1.4.2. Ayıntab Menzilhânesi

Maraş Eyaleti’ne tâbi Ayıntab Sancağı sınırlarında bulunan227 Ayıntab Kazâsı’nda, 1724 yılına kadar muayyen bir menzilhânenin tesis olunduğuna dair bir veriye ulaşılmamıştır. Ancak söz konusu tarihte başlayan seferlerle bağlantılı olarak, yeterli sayıda beygir tedarikinin ahalinin marifetiyle mümkün olmayacağının anlaşılması üzerine, 10 beygirden itibar olunan bir menzilhâne kurulmuştur. Söz konusu menzilhânenin kurulmasına hukukî zemin hazırlayan fermânda, İran seferlerinin bitmesi halinde menzilhânenin kaldırılacağı da şerh düşülmüştür228. Bununla bağlantılı olarak da 10 Şevvâl 1140 / 20 Mayıs 1728 tarihinde seferlere ara verilmesi sebebiyle de söz konusu menzilhâne ref olunmuştur229. Ancak İran seferlerinin yeniden başlamasıyla birlikte 27 Safer 1144 / 31 Ağustos 1731 tarihinde 10 beygir itibarıyla yeniden tesis olunmasına karar verilmiş olup, yaklaşık 4 yıl kadar kesintisiz olarak hizmet veren menzilhâne, lüzumu kalmaması üzerine 6 Mayıs 1735 tarihinde tamamen kapatılmıştır230.

Anadolu’nun Sağ Kolu’na Kilis-Halep hattından bağlanan Ayıntab Menzilhânesi, bu güzergâh üzerinden Üsküdar’a 274 saat (1558 km) uzaklıktadır.

224 _{BOA, MAD. 10492, s.191.} 225 _{BOA, MAD. 10492, s.192.} 226 _{BOA, MAD. 10322, 176.} 227 _{Başar, Eyalet, s.55.} 228 _{BOA, MAD. 10492, s.167.} 229 _{BOA, MAD. 8470, s.418/1.} 230 _{BOA, MAD. 10492, s.178-179.}

Söz konusu menzilhânenin Kilis 9, Maraş 18 ve Behinsi 18231 ve Birecik 12 saat232 olmak üzere, toplam 57 saat (324 km) uzunluğuna ulaşan, aktif olarak beygir gönderilen dört kolu bulunmaktadır233.

2.1.4.3. Nizip Menzilhânesi

Ana yol üzerinde bulunmadığı için muayyen menzili olmayan Nizip’de, ahalinin ulak yoğunluğunu karşılayabilecek miktarlarda beygir tedarik edememeye başlamaları üzerine, söz konusu kazâda, Gurre-i Safer 1141 / 6 Eylül 1728 tarihinde sadır olunan ilgili fermânın oluşturduğu kanunî gerekçeyle, üç beygirden itibar olunan bir menzilhâne kurulmuştur. Söz konusu tarihten itibaren Rûz-ı Kasım 1148 / 9 Kasım 1735 tarihine kadar kesintisiz olarak hizmet verdiği gözlemlenen Nizip Menzilhânesi234, Ayıntab- Kilis hattı üzerinden Halep’e de bağlanmaktadır. Halep bağlantılı olarak Üsküdar’a uzaklığı 284 saat (1615 km) olan menzilhânenin Birecik’e 6 saat, Ayıntab’a ise 10 saat olmak üzere, iki kolu bulunmaktadır. Açık kaldığı süre zarfında her iki kola da beygir gönderen menzilhânenin hizmet verdiği yolun uzunluğu 16 saattir (91 km)235.

2.1.4.4. Birecik Menzilhânesi

Rakka Eyaleti’ne tâbi Birecik Sancağı’nın236 kazâ merkezinde hizmet veren Birecik Menzilhânesi’nin 25 saatlik bir yol üzerinden Halep’e direkt bağlantısı bulunmakta olup, bu şekilde Üsküdar’a uzaklığı 278 saat (1580 km); Ayıntab ve Kilis üzerinden Halep bağlantılı olmak üzere ise 286 saattir (1626 km). Menzilhânenin 12’şer saat uzaklıktaki Ruha ve Ayıntab’a uzanan iki kolu bulunmaktadır. İn’amat kayıtlarından anlaşıldığına göre, söz konusu menzilhâneden zaman zaman, aradaki Nizip ve Ayıntab menzilhânelerine hiç uğranılmadan, 20 saat uzaklıktaki Kilis ile 25 saat uzaklıktaki Halep taraflarına da beygir gönderilmektedir.

231 _{BOA, MAD. 10492, s.187-188; BOA, MAD. 10322, s.178-179.}

232 _{İnamat defterlerindeki ücretlendirmelere göre hesaplanmıştır. Bkz. MAD.10492, s.195.} 233 _{BOA, MAD. 10492, s.187-188; BOA, MAD. 10322, s.178-179.}

234 _{BOA, MAD. 10492, s.194, BOA, MAD. 10322, s.180-181.}

235 _{Nizip Menzilhânesi’ne ait in’âmat defterinin üst sağ köşesinde yer alan mesafe cetvelinde Birecik’e}

olan uzaklığı farklı dönemlerde 4 ve 5 saat kaydedilmiş olmakla birlikte, in’âmat ücretlerinin hesaplanmasında iki menzil arası mesafe 6 saat kabul edilmiştir. BOA, MAD. 10492, s.194; BOA,

MAD. 10322, s.180-181.

Tüm bu bağlantılar birlikte değerlendirildiği zaman, Birecik Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yolun toplam mesafesinin 75 saate (426 km) ulaştığı söylenebilir237.

Konumu itibarıyla önemli bir geçiş bölgesi üzerinde bulunan Birecik’te, XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinin sonlarına kadar hiçbir suretle muayyen bir menzilhâne tesis olunmamıştır. Yukarıda da belirtildiği gibi Birecik’in Bağdat ve Hemedan yolu üzerinde bulunması ve devam eden İran seferleri sebebiyle geçen ulakların sayısında artış olması sebebiyle, 8 Şevvâl 1139 / 29 Mayıs 1727 tarihi itibarıyla bir menzilhâne kurulması yönünde fermân sadır olmuştur238. Ancak hemen akabinde gönderilen 10 Şevvâl 1140 / 20 Mayıs 1728 tarihli bir ferman ile ref olunan menzilhâne, ilk tesis olunduğu tarihte ileri sürülen gerekçeyle 5 Muharrem 1144 / 10 Temmuz 1731 tarihinde tekrar tesis olunmuş ve 6 Mayıs 1735 tarihine kadar da aralıksız olarak hizmet vermiştir239.

2.1.4.5. Ruha Menzilhânesi

Ruha Menzilhânesi Üsküdar’a 298 saat (1694 km) uzaklıktadır. 1727 yılına kadar muayyen menzil bulunmayan Rakka Eyaleti’ne tâbi Ruha Sancağı sınırlarındaki240 Ruha Kazâsı’nda, ahali kendilerine tevzi olunan yıllık 1.200 kuruş ile ulaklara beygir tedarik etmekteydiler. İran seferlerinin başlamasıyla birlikte Hemedan, Tebriz ve Revan taraflarına giden ulak miktarının artmasıyla, ahali ve kazâ kadısının arzları ile Rakka Valisi Vezir Abdullah Paşa’nın i’lâmları üzerine 15 beygirden itibar olmak üzere bir menzilhâne tesis olunmuştur. Ancak menzilhâne, tıpkı Birecik Menzilhânesi’nde olduğu gibi, bir yıl sonra sâdır olan 10 Şevvâl 1140 / 20 Mayıs 1728 tarihli hükümle ref olunmuştur 241. Yine İran seferlerinin başlaması gerekçesiyle Gurre-i Ramazan 1144 / 27 Şubat 1732 tarihinde tekrar tesis olunmuştur

242_{. Bu tarihten itibaren iki dönem düzenli olarak hizmet veren menzilhâne 6 Mayıs}

1734 tarihinde kapatılmıştır. İn’amât kayıtlarından 12’şer saat uzaklıkta bulunan Çarmelik ve Birecik’e düzenli olarak beygir gönderildiği gözlemlenmektedir. Bu verilerden hareketle Ruha Menzilhânesi’nin 24 saat (136 km) uzunluğundaki bir yol hattında hizmet verdiği ileri sürülebilir243.

237 _{BOA, MAD.10492, s.195.}

238 _{BOA, MAD. 10492, s.195; BOA, MAD. 8470, s.363/1.} 239 _{BOA, MAD. 10322, s.184.}

240 _{Kılıç, Eyalet, s.61.} 241 _{BOA, MAD. 10492, s.193.} 242 _{BOA, MAD. 10322, s.186.}