Mehir

Erkeğin evlenirken karısına verdiği veya vermeyi taahhüt ettiği para veya sair bir mala mehir denmektedir. Kur’an- Kerim’de erkeğin karısına vermek zorunda olduğu mehirle ilgili olarak müteaddit ayetler bulunmaktadır (en Nisa 4/4, 24).95 Mehir ödeme şekline göre iki türlüdür. İlki mehir-i mu'accel denilen ve evlenme sırasında erkeğin kadına peşin olarak verdiği miktardır. İkinci tür mehir ise; müeccel mehir olarak adlandınlan ve evlenme sırasında erkeğin kadına sonradan vermeyi taahhüt ettiği, eşlerin ölmesi veya karı-koca arasındaki ayrılıkla tahakkuk eden mehirdir.⁹⁶ Eğer nikâh esnasında mehir miktarı tesbit edilmezse, boşanma veya ölüm halinde emsallerine göre veya vereselerin kendi aralarında belirleyecekleri belirli bir miktar para, mehr-i müeccel adı altında terekeden düşülerek kadına verilirdi.⁹⁷

Nikâh akdi yapıldıktan sonra, cinsel birleşmeden önce bir ayrılık söz konusu olursa ayrılığa kimin sebep olduğuna bakılır. Eğer ayrılığa sebep olan erkek tarafı ise mehrin yarısını karısına ödemek zorundadır, fakat kadın sebep olmuşsa veya erkek velisinin kendisi adına yapmış olduğu evliliği buluğ muhayyerliği denilen seçim hakkını kullanarak bozmuşsa, eski karısına mehir adında herhangi bir ödeme yapması gerekmez.98

Kadına, bir köle veya canlı bir hayvan mehir bedeli olarak verilebildiği gibi mehir satılacak türden bir eşya ise kadın onu satabilir, rehin verebilir. Kadının mehrinde kocası dâhil hiç kimse hak iddia edemez. Kadın, diğer mallarında olduğu gibi mehrinde de her çeşit tasarrufta bulunabilme ve kocasından izinsiz harcayabilme hakkına sahiptir. Ekonomik değeri olan bir eşya ise kadın tarafından kiraya verebilir veya karşılıksız olarak kocasına, ana-babasına veyahut başkalarına hibe edilebilmektedir⁹⁹. 23 Şa’ban 963/ 2 Temmuz 1556 tarihli bir kayıtta¹⁰⁰ Azize binti Nureddin, kocası Mansur’u 5 sultânî altın karşılığındaki mehr-i müeccelden muaf

95 Mehmet Akif Aydın, vd., İlmihal II (İslam Ve Toplum), Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999, s. 217.

96 Jülide Akyüz, ‘’Evlenme Sözleşmesinin Önemli Bir Öğesi Olan "Mehir" Hakkında Bazı Düşünceler,’’ A.Ü. D.T.C.F. Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara 2005, S.38, s. 216.

97 Rıfat Özdemir, ‘’Kırşehirde Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı,’’ (1880-1906), O.A., Sayı IX. , İstanbul, 1989, s. 114.

98 Daha fazla bilgi için bakınız. Aydın, a. g. e., s. 219.

99 Veysel Nargül; ‘’Karı-Koca Mallarının İdaresi Üzerine Mukayeseli Bir Etüd’’, İslam Hukuku

Araştırmaları Dergisi, Konya, 2012, s. 304.

tutmuş ve muhtesiblik yapan Şihabuddin ve ortağı Abdulkadir b. Ahmet'i şahit göstermiştir.

Kayıtlarda mehirle ilgili çok sayıda anlaşmazlığa dair bilgi bulunmaktadır. Kocanın çeşitli sebeplerden dolayı vefat etmesi, kadının hakkı olan mehri almasına engel değildir. 16 Receb 962/ 6 Haziran 1555 tarihli bir kayıtta101 Ömer b. Şeyh Muhammed el-Ensârî ve Şeyh Abdulvâhid b. Hasan el-Ensârî'nin şahitliğiyle Ahmet b. Muhammed'in, Edeb binti Hacı Zeynuddin el-Ensârî'nin vekili olduğu tespit edilmiş, vekil, müvekkilesinin kocası Muhibbuddin b. Yahya'dan, mehr-i müeccel olan 50 sultânî altın alacağı olduğunu, kocasının öldüğünü ve borcun hala ödenmediğini iddia etmiş, mehrin ödenmesine hükmedilmiştir. Konuyla ilgili başka bir kayıtta ise102 merhum Muhammed’in zevcesi A'mâm binti İsa, merhum Muhammed bin Ebubekir’in mirasının vasisi Ebubekir b. Kaviyyuddin ve oğlu Muhammed aleyhine açtığı davada kocasından müeccel mehir olarak 30 sultânî alacağı olduğunu iddia etmiş, davalı ise davacının, iddiasını isbat etmesi gerektiği şeklinde cevap vermiş, davalı, iddiasını isbat edemeyince yemin etmesi istenmiş, bunun üzerine davacı, müeccel mehrinin ödenmediğine dair yemin etmiştir. Bu davanın sonucunda kadın, hakkı olan 30 sultânî müeccel mehrini, karşı tarafa evini sattırmak suretiyle almıştır.103

Mehrin en az miktarı Hanefîler’e göre 10, Mâlikîlere göre ise 3 dirhem gümüştür. Şâfiî ve Hanbelî hukukçulara göre mehirin bir alt ve üst limiti yoktur.104

Aşağıdaki tabloda, 956-969/ 1549-1562 yılları arasında Halep’te kadınlara ödenen 23 adet mehir miktarı yer almaktadır. Bu kayıtlar, boşanma davalarında yer aldığı için bu mehirlerin müeccel mehir olduğunu söyleyebiliriz. İstisnai bir durum olmakla beraber, sadece bir kayıtta muaccel ve müeccel mehir miktarı birlikte belirtilmiş ayrıca yine bir kayıtta, mehir miktarı nafaka miktarı ile beraber gösterilmiştir. Muaccel mehir ile müeccel mehir miktarları birbirine eşit105

101 Belge: 656, Tarih: 16 Receb 962/ 6 Haziran 1555.

102 Belge: 736, Tarih: 13 Safer 963/ 28 Aralık 1556.

103 Belge: 761, Tarih: 16 Safer 963/ 31 Aralık 1556.

104 Aydın, a. g. e., s. 218.

105 Toplam değeri 3.000 dirhem olan mehrin, muaccel değeri 1.500, müeccel değeri de 1.500 dirhem olduğu kadı tarafından tespit edilmiştir. Belge: 1292, Tarih: 5 Zîlka’de 956/ 25 Kasım 1549.

olduğundan yola çıkarsak, aşağıdaki tabloda yer alan müeccel mehir miktarını iki ile çarparak mehir miktarının tamamını tespit etmemiz mümkündür. Bu açıklamalar doğrultusunda en yüksek müeccel mehir miktarı 90 altın olup en düşük müeccel mehir miktarı ise 4 altındır. Ortalama müeccel mehir miktarı ise 25,63 altındır. Buna göre en yüksek mehir miktarının tamamı 180 altın, en düşük mehir miktarının tamamı ise 8 altındır. H. 956-969/ 1549-1562 yılları arasında Halep’te ortalama mehir miktarı ise, 51,27 altındır.

Tablo 1.1.1.3. Mehir Miktarları

Sıra No Tarih Açıklama Mehir

Miktarları (Altın)

1 956/1549 Mehr-i Müeccel 10 Belge: 1070

2 956 Mehr-i Müeccel (1 köle ve ½ kısrak ile beraber)

20 Belge: 1201

3 956 Mehr-i Müeccel 15 Belge: 1259

4 956 Mehr-i Müeccel ve Muaccel (toplam 3000 dirhem)

10,71 Belge: 1292

5 961/1554 Mehr-i Müeccel 10 Belge: 2489

6 961 Mehr-i Müeccel 45 Belge: 2994

7 961 Mehir 35 Belge: 3230

8 962/1555 Mehr-i Müeccel 50 Belge: 615

9 962 Mehr-i Müeccel 10 Belge: 655

10 962 Mehr-i Müeccel 50 Belge: 656

11 962 Mehir’e karşılık verilen ev ve dükkân değeri 90 Belge: 1614

12 962 Mehr-i Müeccel 25 Belge: 1644

13 962 Mehr-i Müeccel 5 Belge: 2169

14 962 Mehr-i Müeccel ve Nafaka bedeli 20 Belge: 2357

15 962 Mehr-i Müeccel 50 Belge: 2428

16 963/1556 Mehr-i Müeccel 5 Belge: 306

17 963 Mehr-i Müeccel 10 Belge: 327

18 963 40 sultânî ve 15 sultânî altın karşılığı olan mehir miktarıdır.

55 Belge: 376

19 963 Mehr-i Müeccel 30 Belge: 736

20 963 Mehr-i Müeccel 4 Belge: 743

21 963 Mehr-i Müeccel 30 Belge: 761

22 963 Evin yarısı 30 altına satılarak bu miktar muaccel ve müeccel mehrine karşılık verilmiştir

30 Belge: 773

23 969/1562 Mehir miktarı 5 Belge: 806

Bu veriler ışığında, bir erkeğin evlilik yapabilmesi için öncelikle ortalama 25,63 altın mehir miktarına sahip olması gerekmektedir. Bununla beraber, evlilik için barınma, yeme, içme, giyim gibi diğer masrafları da göz önünde bulunduracak olursak bu rakam çok daha yüksek bir seviyeye ulaşabilir. Eğer kişi ikinci bir evliliğe

adım atacaksa ki bu durum, ortalama mehir miktarını iki ile çarpmak anlamına gelir. Yani ikinci bir evliliğe adım atan kişinin, ortalama 51,26 altını gözden çıkarması gerekmektedir. Bunun yanında kişinin bir önceki eşine 3 ay ödemekle mükellef olduğu iddet nafakası ve çocukları varsa çocuklarına ergenliğe erişinceye kadar ödemek zorunda olduğu nafaka da göz önünde bulundurulursa, Halep’te XVI yüzyılda evlilik kurumunu bitirme ve yeni bir evlilik veya ikinci bir evlilik bir erkek için ciddi ekonomik güç gerektirmektedir.

Tablo 1.1.1.4. Mehir Miktarlarının Yıllara Göre Artış Oranları

Tarih Mehir Sayısı Ortalama Mehir Miktarı

(Altın)

Artış Oranı

956-961/1549-1554 7 20,81

962-969/1555-1562 16 25,87 % 25,80

Sonuç itibariyle mehir, bir kadın için güvence anlamına gelmekle beraber erkek için ise bir yükümlülüktür. Mehir miktarlarının yüksek olması, erkeklere verilen boşama yetkisinin sınırlanması, her istediği zaman bu hakkını kullanmaya kalkmasının önlenmesi ve kutsal aile ocağının varlığını devam ettirmesi için önem arz etmektedir.

1.2. KÖLELER VE CARİYELER