Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin tahsisatı ile ilgili belgelerden çıkarılan bilgileri iki grupta açıklamak yerinde olacaktır. Bu ödenekler birinci grupta Osmanlı Devleti’nin, Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’ne verilen tahsisatlar ve ikinci olarak da devletin bu kalem bünyesinde çalışan çeşitli memurlara verdiği maaşlardır.
Kalemin, genel olarak bakıldığında devletin lehinde yazdırmak, bir başka ifadeyle de aleyhteki yayınları men etmek için kullandığı ödenekler, ki bunlar günümüz değerleriyle yorumlandığı ve kullanıldığı amaçlara bakıldığı takdirde bir nevi rüşvet olarak değerlendirilebilir, tahsisat olarak adlandırılmıştır. Bu ödenekler ile ilgili çeşitli örnekler vermek yerinde olacaktır. Öncelikle dikkat edilmesi gereken nokta şudur ki bu tahsisatların genel bir grafiği çizildiği takdirde sürekli bir artış gösterdiği hemen göze çarpacaktır. Rüşvetin iştahını kabarttığı pek çok yerli ve yabancı gazete ve imtiyaz sahibi kişi bu haksız kazançtan rant elde etmek için çoğu kasıtlı ve pek nadiren de bilmeyerek yalan yanlış haberler yayınlama yoluna gitmişlerdir.
178 BOA, Y. PRK. HR. , nr. 11/56. 179
Yurt içinde ve dışında bir hafiyelik kurumu gibi çalışan Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin tahsisatına dair pek çok bilgi bulmak mümkündür. Örneğin Osmanlı Devleti’nde çıkan bazı gazetelere iane veya yardım adı altında apaçık rüşvet verilmiştir ki 1306 tarihli bir belgeye göre bu miktar 2500 Frank’tır180.
Maddî anlamda devletin çok da iyi durumda olmadığını bildiğimiz dönemlerde faaliyetleri yoğunlaşan sansür memurları yıldan yıla artırılan tahsîsat miktarları elde etmişlerdir. Maliye Nezâreti’ne gönderilen 26 Ocak 1891 tarihli bir yazıya göre halen 1200 Kuruş olan sansür memuru maaşının yeterli görülmeyerek artırılması gerektiği belirtilme gereği duyulmuştur181.
Müdüriyetin harcamaları, faaliyet gösterdikleri bölge ve konunun önemine göre de farklılık göstermiştir. Örneğin devletin Balkanlar’daki topraklarını ve bu bölgedeki Müslümanlar halkı ilgilendiren konulara biraz daha fazla bir bütçe ayırdığı görülmektedir. Bu konuyla ilgili olarak bir belgeden anlaşıldığına göre Makedonya civarında Müslümanlar ile ilgili yalan haberlerin düzeltilmesi için önce Şevket Efendi isminde bir kişi 1300 Kuruş maaşla görevlendirilmişse de söz konusu şahıs bu görevi layıkıyla yerine getiremediği için yeni bir yol takip edilmiştir. Buna göre Şevket Efendi de dahil olmak üzere beş kişiden oluşan bir Yazı Heyeti (Heyet-i Tahrîriye) oluşturulmuş ve bu heyete 5550 Kuruş maaş bağlanmıştır.
Şevket Efendi’ye 1300 senesi K.A. ibtidasından yani Aralık 1884’ten 1301 Şubatı gayetine yani Mayıs 1885’e kadar ödenmiş olan 2600 Kuruş maaş yazı heyetindeki yeni görevine istinâden Dâhiliye Nezâreti’nden kapatılmıştır. Diğer dört kişiye ise 1300 senesi Nisanı ibtidâsından yürürlükte olmak üzere Şevket Efendi’nin maaşıyla beraber toplam 5550 Kuruş maaşlarını da 1301 senesi ödemelerine ilave edilerek Dâhiliye Nezâreti muhasebesine bildirilmesi kararlaştırılmıştır182. Görüldüğü üzere amaç Balkan topraklarında Müslümanlar aleyhindeki yalan haberlerin tercümesi ve tekzîbi ile dosya düzenlenmesidir ve masraflar konusunda hiçbir sorun çıkartılmamıştır. Hatta belgenin devamından anlaşıldığına göre bu önemli görevin layıkıyla yerine getirilmesi için beş kişiden oluşan yazı işleri heyeti yeterli görülmezse birkaç mütercim ve muharrir daha ilaveyle bu işte devlet lehine istenen amaca ulaşılması istenmiştir183. 180 BOA, Y. PRK. HR. , nr. 11/56. 181 BOA, DH. MKT. , nr. 1803/27. 182 BOA, Đ. DH. , nr. 950/75188. 183
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti, 09.C.1311 (18.12.1893)’de Dâhiliye Nezâreti’ne bağlanmış ve müdüriyetin kırtasiye masraflarında kullanılmak üzere nezârete aylık 200 Kuruş tahsisat ayrılmıştır. Dâhiliye Nezâreti ise bu konuda bir istekte bulunmuş ve Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin kırtasiye masrafının 500 Kuruş’a ulaştığını belirterek istihdam olunan çalışanlar ile birlikte masraflarının yıllık 5000 Kuruş ile ancak karşılanabileceği ifadesiyle tahsîsatın artırılmasını talep etmiştir184.
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti, kendi tahsisatına başka Nezâretlerin müdahalesine karşı çıkmış; böyle bir müdahalenin, kalemin işlerini aksatacağını belirtme gereği duymuştur185.
Tütüncüyan Mıgırdiç Efendi isminde bir Ermeni’nin muhbirlik yaptığı için Ermeni fedailer tarafından katledilmesi ve hizmet süresinin emekliye ayrılması için yeterli olmaması üzerine ailesinin perişan olacağı hesaba katılarak ailesine en azından yarım maaş olan 500 Kuruş bağlanması istenmiştir186. Buradan hareketle müdüriyetten emekli olan birinin emekli maaşının 1000 Kuruş civarında olduğu sonucu çıkarılabilir.
Gazetelere tahsîsat adı altında rüşvet verildiği konusu üzerinde durmuştuk. Müdüriyetin 2 Mart 1891 tarihli bir belgede, hangi gazeteye ne kadar tahsisat verdiği bir tablo halinde kaydedilmiştir187:
TABLO 4
YABANCI GAZETELERE VERĐLEN TAHSÎSAT MĐKTARINI GÖSTEREN TABLO
Gazete Đsimleri Müdür Đsimleri Tahsis Tarihi
Tahsîsat Miktarı (Lira-yı Osmânî) Şehrî Senevî La Türkî Mösyö Zerici (?) Mart Ayı 1296 Haziran Ayı 1296 6 Nisan 1299 40 15 30 1020 Bizantis (?)Bizans
Kostani Efendi 17 Ağustos 1296 30 360
Kardibosfor(?) 28 Teşrîn-i Evvel 1300 40 480
Hıfz’s-sıhha Devletlü Mârid 3 Şubat 1302 20 240
Levand Herald Mösyö Dinyakir
……. 1303 0 1000
Đstanbul Mösyö Hâzi 1 Rebî’ül-Evvel 1303 20 240
Matbuat-ı Ecnebiye Tahsîsatı 22 Nisan 1300 0 1300
Toplam 4640 184 BOA, DH. MKT. , nr.189/67. 185 BOA, Y. A. HUS. , nr. 36/96. 186 BOA, Y. MTV. , nr. 124/42. 187 BOA, Y. PRK. HR. , nr. 11/56.
Bu tablodan anlaşıldığına göre yabancı gazetelere belirli miktarlarda ve tahsîsat adı altında bazı ödemeler yapıldığı bizzat devlet kayıtlarına da geçmiştir. Bu tahsîsatlar devletin basını kendi çıkarları doğrultusunda kullanmayı amaçladığı ortadadır. Buradan hareketle basının siyasete alet olduğu, bir diğer ifade ile politize olduğu sonucu çıkartılabilir. Bize bu rakamları veren belgeden başka bilgiler de elde etmekteyiz ve bu belgenin yayınlanmasının faydalı olacağı kanaatindeyiz:
Baş Kitabet Cânib-i Âliyesi’nden 25 Rebiülevvel sene 306 ve 18 Teşrinisani sene 304 tarihli müverrihen Makâm-ı Âliye-yi Cenâb-ı Nezâretpenâhiyeleri’ne vürûd eden tezkire-i husûsiye meal-i âliyesine tevfîkan
Evvelâ Matbuat-ı Ecnebiye Kalemi’nin tarih-i te’sîsi olan Binüçyüz senesi Nisanın Yirmiikisinden (22 Nisan 1300) îtibaren Binüçyüzdört senesi Kânûn-ı Evvelinin Đkisine (02 Kânûn-ı Evvel 1304) değin kalem-i cânibinden gerek re’sen ve gerek bazı neşriyât-ı berhevâhâne ve garazkârâneye cevâben tanzîm olunarak Fransa ve Đngiltere ve Almanya gazetelerinden bazılarına derc ettirilen büyük veyahut küçük makâle ve bend ve fıkralar ile telgrafnâmelerin sûret-i matbûaları tarihleri sırasıyla tertîb edilerek bir mücellid kab derûnuna vaz ve rabt edilmesi,
Sâniyen münderecât-ı muzırralarından dolayı şimdiye değin Memâlik-i Şâhane’ye bâ- tekmîl numrolarının veyahut yalnız bazı nüsnalarının duhûlünü men’ Nezâret-i Celîle-i Âsifânelerince mecbûriyet hâsıl olub idhalleri gerek … taht-ı memnuiyetle bulunan ve gerek muahharan rehin-i müsaade olan ecnebî evrâk-ı havâdis esâmîsiyle memûinin vazı’ tarihleri başkaca bir defterde gösterilmesi,
Sâlisen Dersaadet’te çıkan evrâk-ı havâdis’ten kangilerine Đâne akçesi verilmekte ve Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin hafiye tertîbi olan sehrî ikibinbeşyüz Frankın ne yolda sarf edilmekte olduğuna dâir Nazâret-i Celîleleri muhasebe odasınca tanzîm kılınan pusula iki kıta deftere rabt ve ilâve olunmuştur. Evrâk-ı mezkûrenin tarz-ı tertîbi ve tanzîmi nezd-i Âli- yi hidivlerine rehn-i tasvîb olduğu takdirde işbu müzekkereye tefrîkan mâr’uz-zikr tazkire-i husûsiyeye cevâben Baş Kitâbet-i Celîle Cânib-i Âliyesi’ne takdîm ve irsâli bâbında ve herhalde emr ü ferman hazreti menlehü’l-emrindir.
Fi 16 Rebi’ül-Âhir sene 1306 ve Fi 8 Kânûn-ı Evvel Sene 1304.
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin işbu müzekkeresi münderecâtı hakîkat-ı hâle muvafık idüğü arz ve tasdik olunur. Fi 8 Kânûn-ı Evvel Sene 1304. Haris
Görüldüğü gibi bu belge müdüriyetin kuruluşuna dair de tam tarih vermektedir. Buna göre Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyet’in tarih-i tesisi 22 Nisan 1300 yani 04.05.1884’dür188.
Salih Münir Bey’in Hicrî 29.Z.1300 Mîladî 31.10.1883 tarihli layıhasından anlaşıldığına göre Đstanbul’da yaşayan muhabirler sınıflara ayrılmış ve maaşları ile çalıştıkları gazete isimleri verilmiştir. Buna göre Đstanbul’da yaşayan muhabirler ve maaşları ile gazete isimleri şunlardır189:
TABLO 5
BĐRĐNCĐ SINIF MUHABĐRLERĐN ALDIKLARI MAAŞLAR
Gazetelerin Đsimleri Muhabirlerin Đsimleri Maaşlarının Miktarı (Şehrî - Sterlin) Times Walas 150
Ajans Havass Derid 60
Ajans Reuters Englander (?) 160
Politisiche Correspondance Englander 10
Gazete Diplomatique Beşni(?) 25
Tablodan anlaşıldığına göre Birinci sınıfa mensup olarak nitelenen memurların aylık maaşları toplamı 405 Sterlin’dir.
Bunlardan sonraki grupta ise Đstanbul’da yaşayan ikinci sınıf muhabirler yer almıştır. Bu sınıftaki muhabirlerin isimleri gibi ayrıntılara girilmemiş ve gazete isimleri doğrudan
188 BOA, Y. PRK. HR. , nr. 11/56. 189
verilmiştir. Buna göre ikinci sınıfa mensup gazetelerin aylık maaş miktarlarının sterlin cinsinden karşılıkları şunlardır190:
TABLO 6
ĐKĐNCĐ SINIF MUHABĐRLERĐN GAZETELERĐNE VERĐLEN TAHSĐSAT
Đstanbul’da ikamet eden bazı ülke muhabirleri de üçüncü sınıf muhabirler kabul edilmişlerdir. Aynı belgeden çıkardığımız bilgiye göre bu sınıf muhabirler ve bunlara verilen ayık miktarlar da şunlardır191:
TABLO 7
ÜÇÜNCÜ SINIF MUHABĐRLERĐN GAZETELERĐNE VERĐLEN TAHSĐSAT
Gazetelerin Đsimleri Maaşlarının Miktarı (Şehrî - Sterlin)
Bazı Fransız Gazeteleri Muhabirleri 10
Bazı Almanya ve Avusturya Gazeteleri 8
Bazı Rus ve Đtalya Gazeteleri 5
Bu belgeye göre birinci sınıfa mensup muhabirlerin ortak özelliği uzunca bir süredir gazetecilik işleriyle uğraşmış ve bu konuda maharet sahibi olmuş kişilerdir. Belgede ikinci sınıfa mensup gazeteciler için ise maharet sahibi olmayan ve hatta gazetelerine geç ve yanlış haberler geçen muhabirlerdir. Üçüncü sınıf muhabirler ise genellikle Fransız matbuatına mensup olup çok az miktarlar kazanmakta, geçimlerini de Galata ve Beyoğlu’nda esnaflık yaparak sağlamaktadırlar192.
190 BOA, Y. EE. , nr.12/24
191 BOA, Aynı Belge. 192
BOA, Aynı Belge.
Gazetelerin Đsimleri Maaşlarının Miktarı (Şehrî - Sterlin) Standart ve Daily Telegraph gibi bazı mühim
Đngiliz Gazeteleri muhabirleri 50