Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin 187/19 dosya ve gömlek numaralı Hülâsa Defteri, 30 Kânun-ı Evvel 1301 tarihinden, 5 Rebi’ül-Âhir 1303 tarihine kadar geçen süre içerisinde Avrupa basınında meydana gelen, Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin müdahalesini gerektiren olayların ve bu olaylara kalemin yaptığı muamelelerin tutulduğu bir defterdir.
231
Lâyıha, Osmanlı Diplomatik Dili’nde rapor ve taslak olmak üzere iki ayrı belge cinsi olarak kullanılmaktadır. Rapor mâhiyetindeki lâyıhalar, herhangi bir hususta yapılası düşünülen ıslahat hakkında bir daire veya şahıs tarafından hazırlanıp ilgi merciîye sunulan raporlardır. Bknz. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin …, s.335.
232 BOA, Y. A. HUS. , nr. 187/19. 233
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin 06/R/1303 tarihli Hulâsa Defteri’nin 1. Fıkrası’ndan Bulgaristan ve Rumelî-i Şarkî Meselesi hakkında çeşitli bilgiler edinmemiz mümkündür. Bu deftere göre bazı Avrupa Devletleri’nde çıkan haberlerden anlaşıldığı kadarıyla Sırbistan ve Bulgaristan arasındaki ateşkes ve sulh anlaşması ancak Prens Alexander’ın bu bölgeye vali tayin edilmesi sûretiyle ortadan kaldırılabilecektir. Bazı Fransız Gazeteleri ve bu bağlamda Gulve (?) isimli gazete Osmanlı Devleti’nin Bulgaristan Prensi’ni Rumeli’ye vali tayin etmesi halinde prens ile müzakerelerin devam ettirileceği beyan edilmiştir. Bunun üzerine Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti, bu haberleri tekzip ettirmiştir234.
Times Gazetesi’nin Paris’teki muhabirinden aldığı beyana dayanarak bir mektup yayınlamıştır. Bu muhabirin 27 Teşrin-i Sânî 1885 tarihinde Times Gazetesi’ne yolladığı ve daha önceki Hulâsa Defteri’nde yayınlanan Mektûb-i Müfesside tarzdaki kötü ve zararlı fikirlerin bu defa da tekrar etmesi ve Osmanlı Devleti ile Selânik şehirlerine serbest liman bölgeleri yerleştirilmesi hususlarının bazı yabancı devletler arasında mukaseme edilmesini tavsiye etmesi üzerine Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti harekete geçerek Londra Sefâreti tarafından bir makale düzenlenmiştir. Bu makale Morning Post Gazetesi’nin 21 Kânûn-ı Evvel 1885 tarihli nüshasında yayınlatılmıştır. Ayrıca bu konuda hazırlanan makale Frans(?) Gazetesi’nin 21 Kânûn-ı Evvel 1885 tarihli nüshasında da yayınlatılmıştır235.
Standart Gazetesi’nin 21 Kânûn-ı Evvel 1885 tarihli nüshasında, Varna’dan gönderildiği belirtilerek bir telgrafname neşredilmiştir. Bu telgrafnamede Rumeli Meselesi’ne karşı Osmanlı Devleti’nin takındığı politikanın devleti Balkanlar hususunda tehlikeye düşürdüğü iddia edilmiştir. Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti bahsedilen bu konudaki yalan sözlerin ve iftiraları için cerhen bir kıta tanzim ettirmiştir. Hatta Standart Gazetesi’nin Osmanlı Devleti muhabiri nezdinde dahi lazım gelen tevbihatı yapmıştır. Bunun üzerine bahsedilen muhabir, söz konusu telgrafnamenin kendisi tarafından gönderilmeyip, seyahat dolayısıyla Osmanlı Devleti’nden geçen Mösyö Şirvel(?) isminde bir şahıs tarafından gönderildiğini beyan etmiştir236.
Avrupa’da bazı gazetelerde Osmanlı askerleri arasında büyük bir heyecan olduğuna dair haberler çıkmış; Times Gazetesi’nin 14 Kânûn-ı Evvel tarihli nüshasında bu konuya
234 BOA, Y. A. HUS. , nr. 187/19. 235 BOA, Aynı Belge.
236
değinerek silâhaltına çağrılan askerlerin dağıtılmasının birçok karışıklığa sebep olacağı ve bu durumun devlete büyük zararlar vereceği belirtilmiştir. Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti ise derhal bir makale hazırlatmış, Correspondance Politique Gazetesi’nde bu durumu reddetmiştir237.
Times Gazetesi ve diğer Đngiliz Gazeteleri’nde Viyana’dan alındığı beyanla bir telgrafname yayınlamıştır. Bu telgrafnamede Osmanlı askerlerinden birinin diğer askerlere hitaben bir konuşma yaptığı belirtilmiştir. Bu kişi Osmanlılar’ın, Bulgarlara karşı herhangi bir eyleme geçmemeleri tenkit eleştirilmiştir ki söz konusu telgrafnameye karşı Matbuat-ı Ecnebiye’nin faaliyeti bu haberi tekzip ettirmek şeklinde olmuştur238.
Standart ve Daily Telegraph Gazeteleri de Viyana’dan elde ettikleri beyanıyla bir
telgrafname yayınlamışlardır. Söz konusu telgrafnameye göre Osmanlı Devleti’nde parlamento şeklinde bir meclis oluşturulacağı ve bu amaçla bir irâde yayınlanmıştır. Kalem ise bu konuda ilgili gazeteleri Ajans Reuters vasıtasıyla tekzip ettirilmiştir239.
Daily News Gazetesi, Đstanbul’dan edindiğini beyan ederek ilginç bir telgrafname
yayınlamışlardır. Telgrafnameye göre Yunanistan’a bazı arazilerin terki lüzumu olup olmadığı konusunda Almanya ve Đngiltere Sefirleri ile Hâriciye Nâzırı Said Paşa arasında bazı müzakereler olmuştur. Times Gazetesi ise bu konuda Osmanlı Devleti’ne bir teklifte bulunulmuşsa da Osmanlı Devleti’nin bunu reddettiğini belirtmiştir. Kalem bu konudaki haberleri tekzip ettirmiştir240.
Kalemin Rusya ile ilgili faaliyetlerine de örnek vermek yerinde olacaktır. Neuve
Vremya (?) isimindeki bir Rus gazetesinde 18 Kânûn-ı Evvel 1885 tarihli nüshasında bir bend
neşretmiş ve Osmanlı Devleti’nin zamanında hareket edip gerekli tedbirleri almadığı için artık Rumeli’de asayişi temininin mümkün olmadığını belirtmiştir. Bu haber üzerine Kalem’in istek ve teşviki ile Hâriciye Nezâreti, Petersburg’daki sefârete bi kıta yazı yollamıştır. Bu yazıda öncelikle Rusya’da çıkan haberlerle ilgili gazetelerin gönderilmesi hususunda teşekkür edildikten sonra bu haberlerin gerçeği yansıtmadığı ve düzelttirilmesi konusu dile
237 BOA, Y. A. HUS. , nr. 187/19. 238 BOA, Aynı Belge.
239 BOA, Aynı Belge. 240
getirilmiştir241. Yine aynı gazetenin bir başka nüshasında da Boğazlar ile ilgili bir başyazı yayınlanmış ve Balkanların hâl-i hazırdaki durumundan uzun uzadıya bahsedildikten sonra Rusya’nın Akdeniz’e inme ihtimalinin hangi yolla gerçekleşebileceğine dâir görüşlere yer verilmiştir. Habere göre artık Rusya’nın Akdeniz’e inmek için kendisine tek yol açabilirdi ki bu da Kalâ-yı Sultaniye boğazlarını ele geçirmekti. Aynı gazetenin 22 Kânûn-ı Evvel 1885 tarihli nüshasında ise Rusya’nın böyle bir faaliyete girişmesinin, özellikle de Đngiltere ve daha birçok Avrupa devletini karşısına almak pahasına, imkânsız olduğu belirtilmiştir. Kalem bu konuda Rusya’nın Novel Presse Libre (?) Gazetesi’nin Đstanbul’da bulunan muhabirine, söz konusu gazetede yayınlanmak üzere bir makale düzenlettirmiştir242. Bu konuda bir makale yayınlayan Rus (?) adındaki bir gazeteye göre ise Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne ihtiyacı olmakla birlikte Rusya’nın Balkan Slavları’nın haklarını korumak gibi tarihî bir görevi de vardır. Bu habere de duyarsız kalmadığı gibi farklı bir yol takip edilmiştir. Rusya bu haberden dolayı bu gazetenin Başyazarı Mösyö Aksakof’a bir uyarı yazısı vermekle kalmamış bu uyarıyı Osmanlı gazetelerinde de yayınlatmıştır243.
Hulâsa Defteri’nde Yunanistan ile ilgili de birtakım haberler ve bu haberlere verilen cevaplarla ilgili bilgiler vardır. Örnek olarak Yunanistan’ın Proya ismindeki bir gazetesinde tehdit gibi bir haber yer almıştır. Haberde Yunanistan Parlamentosu’nun mevcut politikasının beğenildiği fakat uygun bir vakit bulunduğunda derhal Yunan menfaatlerini uygulamaktan geri durulamayacağı ve bu uğurda her türlü fedakârlığın yapılacağı belirtilmiştir. Kalem bu konuda hazırladığı bende, Yunan gazetesinin bu haberinin insaf ve hakkaniyete çok ters bir haber olduğu belirtilmiş ve bend Avrupa gazetelerine de gönderilmiştir244.
Diritto (?) isimli bir Đtalyan gazetesi, Yunanistan’a tavsiye niteliğinde bir haber
yayınlamıştır. Osmanlı Devleti için kesinlikle kabullenilemeyecek kadar ağır olan bu habere göre Đtalyanlar, Yunanlılar’a uygun bir vakit beklemelerini bu fırsatı yakaladıklarında hemen harekete geçerek Epir ve Arnavutluk bölgelerini işgal etmelerini tavsiye etmişlerdir. Kalem bu haberi eleştiren bir bend düzenletmiştir245.
241
BOA, Y. A. HUS. , nr. 187/19.
242 BOA, Aynı Belge. 243 BOA, Aynı Belge. 244 BOA, Aynı Belge. 245
Kalem, Balkanlar ile ilgili olup Amerika’da çıkan ve Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren haberleri de takip etmiştir. Örneğin Tribune isimli bir Amerikan gazetesinde Yunanlılar ile ilgili bir haber çıkmıştır. Osmanlı Devleti için oldukça önemli olan bu haberde Yunanlılar’a Cezayir ve hatta Mısır istikametlerinde genişleme politikası gütmelerini tavsiye etmiştir. Bu haberden sonra kalemin istek ve teşviki üzerine Hâriciye Nezâreti, Washington Sefâreti’ne bir kıta düzeltme yazısı göndermiş ve bazı Amerikan gazetelerinde yayınlanan fikirlerin uygun bir vasıta ve dil ile düzelttirilmesi buyruluştur246.