3.2.1. Aylık ve Yıllık Abonelik Yöntemi
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti, bazı durumlarda da aylık ve yıllık olarak bazı gazetelere abonelik yöntemiyle el altından rüşvet verme ile gazeteler susturulmaya çalışılmıştır. Bu abonelikler neticesinde abone olunan gazetelerin nüshalarının devlete ulaşıp ulaşmadığının dahi tespitini yapmak mümkün olmamıştır. Bu konuda Paris Sefareti’ne bir miktar yıllık abonelik miktarı Bank-ı Osmânî vasıtasıyla iletilmiştir221.
1316 (1898) tarihine gelindiğinde artık belgelerde Avrupa gazetelerine abonman bedelleri ismiyle ödemeler belli bir standarda ulaşmış durumdadır ve zannederiz ki bu abonelik sistemi bu gazetelerce şantaj yolunda kullanılmaya başlanmıştır222.
Zekeriye Kurşun, makalesinde, Paris’te aylık olarak dağıtılan tahsîsat miktarını ve dağıtıldıkları gazetelerin dökümünü şöyle vermektedir223:
TABLO 10
PARĐS’TE AYLIK OLARAK DAĞITILAN TAHSÎSAT
Liberte 750 Frank
Voltaire 1000 Frank
Press/Republique Française 1000 Frank Matbuat Memuru Mösyö Şinel 500 Frank
Jeil Pluss 500 Frank
Mösyö Alis 500 Frank
3.2.2. Yıllık Tahsîsatlar Ödenmesi
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin Osmanlı Devleti aleyhindeki yayınları engelleme adına kullandığı yollardan birisi de yıllık olarak bazı gazete ve muhabirlere ödemeler yapmak olmuştur. Örneğin Fransa’daki gazetelerin aleyhte yayınlarından rahatsız olan müdüriyet, bu ülkedeki basın organlarına lehimizde yazı yazdırmak için 1329’da (1911) Paris Sefareti’ne 100 Bin Frank göndermiştir224.
221 BOA, DH. MKT. , nr. 380/28. 222 BOA, DH. MKT. , nr. 2196/54. 223 Kurşun, a.g.m., s.114. 224 BOA, A. MKT. MHM. , nr. 738/18.
3.2.3. Gazetecilerin Bireysel Ödüllendirilmesi
Müdüriyetin izlediği yollardan birisi muhabirlerin bireysel olarak ödüllendirilmesidir. Bu ödüllendirmeler her zaman parayla olmamış bazı durumlarda gazeteciler çeşitli şekillerle onurlandırılarak devlet lehinde yazmaları sağlanmaya en azından aleyhte kalem kullanmalarına engel olunmaya çalışılmıştır.
Örneğin 13.R.1311 (23.10.1893) tarihli bir belgeden anlaşıldığına göre Matbuat-ı Ecnebiye’de üstün hizmetlerde bulunan ve Marsilya Başşehbenderliği Kançilaryalığı’na atanan Ahmet Hikmet Bey, kurumdaki hizmet ve gayretlerinden dolayı nişanla taltif edilmiştir225.
Müdüriyet sadece bir takım hediye ve nişanlarla taltif yoluna gitmemiş bazen çalışanları için de farklı uygulamalara gitmiştir. Örneğin Hicrî 26.C.1311 Milâdî 04.01.1894 tarihli bir belgeden anladığımıza Matbuat-ı Ecnebiye Kalemi Halifesi ve hulefâdan Kazım ve Bahattin Beyler müdüriyet için üstün gayretlerde bulundukları belirtilerek terfi ettirilmişlerdir.
1320 (1902) yılına gelindiğinde çeşitli şahıs ve kurumlara verilen rütbe, nişan vb. ödüllerin bir cetvel oluşturacak kadar genişlediğini görmekteyiz. Hicrî 1320 Milâdî 1902 tarihli bir belgede kurumun kimleri ödüllendirdiği net bir şekilde ortaya konmaktadır226:
TABLO 11
BĐREYSELOLARAKÖDÜLLENDĐRĐLENKĐŞĐLERĐNCETVELĐ
Cemiyet-i Rüsûmiye Azâsından Ali Beyefendi Hazretleri Nizâmiyeler Veznedârı Mehmet Efendi Hazretleri
Eyâlât-ı Mümtâze Kalemi Müdürü Fuat Beyefendi Hazretleri Hassâ-i Erkân-ı Harbiye Dairesi Başkâtibi Ali Beyefendi Hazretleri
Şehremaneti Muhasebecisi Mahmut Beyefendi Hazretleri Zâhire Gümrük Müfettişi Rasim Beyefendi Hazretleri
Şehremaneti Başkâtibi Salim Beyefendi Hazretleri
225 BOA, DH. MKT. , nr. 156/5. 226
Şûrâ-yı Devlet Azâsından Filip Mülham Efendi
Bâb-ı Âli Hazîne-i Evrak Müdürü Đzzet Beyefendi Hazretleri Dâhiliye Evrak Müdür Muavini sânîleri Rıfat Beyefendi Hazretleri Makâm-ı Serasker Kayd-ı Evrak Şubesi Müdürü Sami Efendi Hazretleri
Makâm-ı Serasker Kayd-ı Evrak Şubesi Müdür Muavini Nuri Beyefendi Hazretleri Orman ve Maden ve Ziraat Nezâreti Muhasebecisi Muavini Rasim Efendi Hazretleri Makâm-ı Serasker reisi Muavin-i Evveli Nuri Beyefendi Hazretleri
Mekâtibi-i Đbtidâiye Müdürü Nail Beyefendi Hazretleri … Umûmiye Şubesi Müdürü Şems Efendi Hazretleri Telgraf Muhasebecisi Muhyiddin Beyefendi Hazretleri
Encümen-i Teftiş ve Muayene Azâsından Abdulhaluk Muhit Beyefendi Hazretleri
Hazîne-i Hassâ-i Şahane Emlâk-ı Hümâyûn Đdaresi 2.Şb.Md. Hekimyan Efendi Hazretler Matbuat ve Kitaphane Sermuayene Memuru Avram ve Eporidi Efendi Hazretleri
Topçu Dairesi Başkâtibi Cemal Beyefendi Hazretleri
Şehremaneti Meclis Azâsından Serhat Beyefendi Hazretleri
Tophane-i Âmire Meclis-i Hafiye Dairesi Kalemi Müdürü Hacı Sinâni Efendi Hazretleri Duyûn-ı Umûmiye Komiserliği Başkâtibi Mehmet Zeki Beyefendi Hazretleri
Matbuat-ı Ecnebiye Müdür Muavini Avram Ferhi Efendi Hazretleri Matbaa-i Osmaniye Kâtibi Hakkı Beyefendi Hazretleri
Telgraf Meclis Đdare Reis Vekili Salâh Beyefendi Hazretleri Umûr-ı Hukûkiyye Muhtalite Müdürü Âtıf Beyefendi Hazretleri
Krupa Fabrikasının Dersaadet Vekillerinden Devlet Beyefendi Hazretleri Ziraat Heyeti … 3. Şubesi Müfettişi Habib Beyefendi Hazretleri
Dersaadet Polis Müdürü Mazhar Bey Efendi Hazretleri Habishane-i Umûmi Tabibi Corci Efendi Hazretleri
Rüsûmat Emaneti Tercüme Kalemi müdür Muavini Jack Efendi Hazretleri Telgraf Nezareti Müsteşarı Haze Efendi Hazretleri
Reji Đdare-i merkeziye Tahrîrât-ı Türkiye ve Tercüme Kal. Md. H.Ziya Beyefendi Haz. Rüsûmat Emaneti Müsteşar Muavinlerinden Kondofi Efendi Hazretleri
3.2.4. Araya Adam Koyma Yöntemi
Müdüriyetin amacının yabancı basının kontrolü ve devleti ilgilendiren konularda zararlı yayınların engellenmesi olduğunu belirtiştik. Burada kastedilen zararlı neşriyat ülke dâhiline girdiği takdirde idarî manada kötü sonuçlar doğurabilecek bir takım haberlerdir.
Basının takibinde birinci derecede görevler üstlenen bir kurum bu amaçlarına ulaşmak için hemen her şeyi yapmıştır. Bu yollardan birisi de olsa dış basında devlet aleyhinde yayın yapan gazeteler ile devlet arasına nadiren de bu gazeteler üzerinde nüfuz sahibi kişiler sokarak bu tutumlarından vazgeçirmeye çalışmak olmuştur. Bu duruma bir örnek vermek gerekirse Serasker Fuat Paşa, kendisi de bir gazeteci olan ve o dönemde Đstanbul’daki azınlık basını üzerinde nüfuz sahibi biri olan De Champs’ı rüşvetle görevlendirmek istemiştir. De Champs’a verilen görev gazete yöneticileriyle görüşmek ve bunlardan Osmanlı Devleti aleyhinde yayın yapmaktan vazgeçmelerini sağlamak olmuştur227.
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin araya adam koyma yöntemine bir başka örneği de yine bir arşiv belgesinden öğrenmekteyiz. Söz konusu belgede “Matbuat-ı Ecnebiye’yi,
sermâyedâr-ı ecnebiye vâsıtasıyla hükûmet-i Seniyye lehinde yönlendirmek çaresi” başlığıyla
bir yazı kaleme alınmıştır228.
227 Hamza Çakır, “Resmî Belgeler Işığında Osmanlı’nın Türkçe Dışı Basınla Đlişkisi”, 2. International
Symposium Communication in the Millennium, (Sempozyum Bildirileri), 17-19 Mart 2004, s.454.
228
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
MATBUAT-I ECNEBĐYE MÜDÜRĐYETĐ’NĐN FAALĐYETLERĐ
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin faaliyetleri kısmı için kaynak temini nispeten daha kolay olmuştur denilebilir. Müdüriyetin işleyiş tarzı zaten bu konu için gerekli kaynakları kendiliğinden ortaya koymuştur. Müdüriyet kurulduktan sonra çok çeşitli dillerde ve çeşitli isimlerle bünyesinde topladığı memurları ile görevini yapmaya ve Avrupa’daki her türlü süreli yayını takibe başlamıştır. Bu amaçla oluşturulan heyetler bu yayınların Osmanlı Devleti lehinde ve aleyhindeki haberlerini çeşitli periyotlar halinde toplayarak Hülâsa Defterleri haline getirmişlerdir ki bu defterler de kurumun faaliyetlerinin birer özeti durumuna gelmiştir.
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin kurumsal yapısını ortaya koyduktan sonra faaliyetlerinden örnekler vermek için seçtiğimiz Hülasa Defteri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin (BOA) Yıldız Arşivi Husûsî Mâruzat Fonu’nun 187 Dosya ve 19 Gömlek numarasına kayıtlıdır. Bu defter kurumun faaliyetleri hakkında çok önemli bilgiler içermektedir.
4.1. AVRUPA DEVLETLERĐ’NE DAĐR FAALĐYETLER
Osmanlı Devleti’nin yabancı kamuoyunu lehimizde yönlendirmek için başvurduğu yöntemlerden birisi de ödüllendirme olmuştur. Amerika’daki faaliyetleri ile devlete çok önemli hizmetlerde bulunan kişilerden birisi olan Mösyö Moris’e Üçüncü dereceden bir Osmanlı Nişanı verilerek taltif edilmiştir229.
Aynı şekilde devleti müdafaa hizmetinde bulunan ve 23 Eylül 1891 tarihli Magazine
of Amerika History isimli gazetedeki yazısıyla takdir toplayan Mösyö Frederik Thomson
isimli bir muhabire de Dördüncü veya Beşinci dereceden bir Mecidiye Nişanı verilmesi istenmiştir230.
229 BOA, HR. SYS. , nr. 71/65. 230