Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin gerek tahsîsatı ve gerekse çalışan sayısındaki fazlalık, bu kuruma devletin ne kadar önem verdiğini gösterir niteliktedir. Tahsîsat kısmında kurumun ödeneklerine örnekler verdik. Pekiyi bu kurumda kimler, hangi unvanlarla görev yapmışlardır? Arşivden elde atiğimiz belgeler ışığında duruma baktığımızda çeşitli unvanlarda kişilerin kurumda görev aldığını görmekteyiz. Hiyerarşik sırasını net olarak tespit edememekle birlikte kurumda görev alan bazı kişilerin unvanları şunlardır: Müdür, Müdür Muavini, Serhalîfe, Sermüsevvid, Sermuharrir, Mümeyyiz-i Evvel, Mümeyyiz-i Sânî, Muharrir, Müsevvid, Mütercim, Müfettiş, Muayene Memuru, Sansür Memuru, Odacı.
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti bünyesinde oldukça fazla sayıda muhabir görev yapmıştır. Hatta kurumda görev yapan muhabirler, 1898 yılında Đstanbul’da Matbuat-ı Ecnebiye Muhabirleri Cemiyeti ismiyle bir cemiyet kurmuşlardır193.
Ayrıca devlet gerekli gördüğü takdirde bazı önemli vilayetlere memurlar tayin etmiştir. Bir belgeden anlaşıldığına göre Halep’te Halep Matbuat-ı Ecnebiye ve Muayene
Memuru sıfatıyla Fethullah Efendi isimli birisi görevlendirilmiş; bu kişi üç aylığına izine
ayrılınca yerine Maraş Rüştiyesi’ndeki Fransızca görevinden istifa eden Garra(?) Efendi getirilmiştir194.
Arşiv belgelerinden tespit edebildiğimiz kadarıyla Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nde görev yapmış olan müdürlerin isimlerini bir tablo halinde vermek yerinde olacaktır. 1321 Tarihli Osmanlı Devleti Hâriciye Salnâmesi’nden örnek olarak aldığımız tabloda Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin çalışanları şu şekildedir195:
TABLO 8
MATBUAT-I ECNEBĐYE MÜDÜRĐYETĐ ÇALIŞANLARI
Müdîr (Mâbeyn-i Hümâyun-ı Cenâb-ı
Mülûkâne Mütercimlerinden) Nişan Efendi Mu’âvin-i Evvel (Şûrâ-yı Devlet Âzâsından) Fethi Franko Bey
193 BOA, Y. PRK. DH. , nr.10/101. 194 BOA, MF. MKT. , nr. 423/21.
195 Ahmed Nezih Galitekin (Yay.Haz.), Sâlnâme-i Nezâret-i Umûr-ı Hâriciyye, Đşaret Yay., Đstanbul, 2003,
Mu’âvin Ahmed Sedat Bey
Mu’âvin Avram Farhi Bey
Serhalîfe Halil Hilmi Bey
Mümeyyiz-i Evvel Kâzım Bey
Mümeyyiz-i Sânî Sa’dettin Efendi
Mümeyyiz Celal Bey
Sansür Me’muru Lui Grati Efendi
Evrak Müdîri Onnik Bey
Yine aynı salnâmenin 1326 (1910) yılına ait Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti çalışanlarını verdiği tabloya baktığımızda ise bir müdür, bir muâvin-i evvel, iki muâvin, bir muâvin ve sansür memuru, bir serhalîfe, bir mümeyyiz-i evvel ve bir mümeyyiz-i sâni ile üç mümeyyiz, bir evrâk müdürü ve bir muavin vardır196. Hariciye Salnâmesi’nin 1326 yılının son dönemine ait bilgilerin verildiği bölümüne baktığımızda ise son derece köklü bir değişiklik meydana gelmiştir. Hâriciye Nezâreti bünyesinde Avram Ferhi Bey adında bir müdür ve Kâzım Bey adında bir mümeyyiz ile Matbuat Şubesi varlığını devam ettirirken Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin ismi bir daha Hâriciye Salnâmesi’inde geçmemektedir197.
Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin, Osmanlı Devleti için çok önemli görevler üstlendiği muhakkaktır. Az sonra anlatacağımız faaliyetlerinin yanında, Türk Basın Hayatı’nda çok önemli bir yer bulmasında bir diğer etken de çalışanlarıdır. Kalemin çeşitli kademelerinde hizmette bulunmuş kişilerin genellikle yabancılardan olması bir seçimin mi, yoksa bir zorunluluğun sonucu mudur? Şüphesiz hem seçim hem de zorunluluk söz konusudur. Peki padişah bu seçimleri yaparken, örneğin kalemin ilk memurluğunu bir Ermeni’ye teslim ederken neleri planlamış ve hangi amaçlara ulaşmaya çalışmıştır? Bu konularla ilgili bazı çıkarımlar sonuç bölümünde verilecektir.
Matbuat Đdaresi’nde istihdam olunacak memurlara dair uygulamalara değinilen bir 4088 numrolu belge bize hem tahsisatlar ve hem de çalışanlar hakkında ilginç bilgiler vermektedir. Bu belgeye göre söz konusu memurların işlerini layıkıyla yapmaları için iktidar sahibi insanlar olmaları ve lisan bilmeleri gerekmektedir198.
196 Galitekin , a.g.e. , s.454. 197 Galitekin , a.g.e. , s.494. 198
Yabancı gazetelere verilen tahsîsat ve bunlardan Osmanlı ülkesine girmeleri yasaklananları bir belgeden öğrenebiliyoruz199. Bu belgeden anlaşıldığına göre kaleme bazı yeni görevler verilmiştir. Bu görevlerden ilki Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin kuruluş tarihi olan 22 Nisan 1300’den, 2 Kânûn-ı Evvel 1304’e kadar kalem tarafından gerek kendiliğinden olarak ve gerek de dışarıdaki bazı kötü amaçlı ve zararlı yayınlara cevaben düzenlenip Fransa, Almanya ve Đngiltere gazetelerinin bazılarında yayınlattırılan çeşitli ebatlarda makale, bend ve telgrafnamelerin birer sûretlerinin düzenlenerek bir cilt halinde muhafaza edilmesidir200.
Đkinci olarak istenen, muzır içeriklerinden dolayı Osmanlı Devleti’ne tamamen veya bazı nüshalarının girişleri yasaklanan yayınların isimlerinin başka bir defterde gösterilmesidir201.
Üçüncü olarak istenen ise Osmanlı Devleti Đçerisinde çıkan gazetelerden hangilerine yardım parası verilmekte olduğu ve Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nin hafiyelik sistemine ödenen aylık 2500 Frank’ın hangi yolda harcandığına dair bahsedilen nezâretin muhasebe odasınca düzenlenen pusulanın incelenip kararın bildirilmesidir202.
Müdüriyette görev alan ve pek çok vasfa sahip olan kişilerin işlerini layıkıyla yerine getirmesi için maddî olarak yeterli olmaları gerekir denmişse de bunların bazılarının maaşlarının çok az olduğu ve hatta bazılarının da hiç maaşlarının bulunmadığı eklenmiştir203. Belgede, bu kişilerden teftiş işlerini yürüten beş kişiden her birine, oluşacak masraflara karşılık olarak 250’şer kuruştan 1.250 kuruş ve evrak kâtibi gibi görevlilere de yardım ödenmesi için 1.500 Kuruşa ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. Bahsedilen vazifelerin yerine getirilmesi için gereken yaklaşık 2.800 kuruş tahsisinin zorunlu işlerden olduğu belgede yer almıştır204. Matbuat-ı Dâhiliye Müdürü’nün yolladığı bu tezkireye cevaben gelen yazıda kaleme bu vazifeler için kaçar kişi alınacağı, kaçar kuruş maaş verileceği ve masraflar için ne kadar akça ayrılacağı sorulmuştur. Bunun üzerine mevcut memurlar ve kâtiplarin istenen vasıflara sahip olduğu, işlerinde muktedir ve gerekli lisanları bildiklerinden bahsedildikten
199 BOA, Y. PRK. HR. , nr. 11/56. 200
BOA, Aynı Belge.
201 BOA, Aynı Belge. 202 BOA, Aynı Belge.
203 BOA, Y. A. RES. , nr. 75/8. 204
sonra, alınması uygun görülen memurların zaten bunlar olduğu anlatılmış ancak bu kişilerin bazılarına çok az maaş verilirken bazılarına hiç ödeme olmadığına dikkat çekilmiştir. Ardından da istenen tahsisat miktarının 2.800 Kuruş kadar olduğu tekrar edilmiştir205.
Zabtiye Nezâreti’nden yazılan bir yazıda Ermenilerin Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’ne birçok hizmette bulunmuş bir Ermeni olan Tütüncüyan Mıgırdiç Efendi’nin Ermeniler tarafından katledilmesi ile ilgili bir talep vardır. Tütüncüyan Mıgırdiç Efendi önceleri Rusçuk Ermeni Komitesi reislerinden olup 1308’den itibaren müdüriyet için Ermeni faaliyetlerini ihbar etmeye başlamış ve çerağ sıfatıyla çalıştırılmıştır. Fakat bu faaliyeti üzerine Ermeni komitesi iki Ermeni fedâisiyle Tütüncüyan Mıgırdiç Efendi’ye Kasımpaşa’daki evi yakınlarında bir suikast düzenlemiş ve Tütüncüyan Mıgırdiç Efendi kurtarılamamıştır. Tütüncüyan Mıgırdiç Efendi’nin hizmet süresinin emekliye ayrılması için yeterli olmaması üzerine ailesinin perişan olacağı hesaba katılarak ailesine en azından yarım emekli maaşı olan 500 Kuruş bağlanması istenmiştir206.