Marksist Demokrasi Kuramı

Bu bölümde, önce Marksist yorumun liberal demokrasiye yönelttiği eleştirilere yer verilecek, ardından da Marksist düşüncenin demokrasi yorumu ele alınacaktır.

1.2.2.1. Burjuva Demokrasisinin Eleştirisi

Marksist eleştiriye göre, kapitalist toplumda üretim araçlarının mülkiyetini elinde bulunduran sınıf burjuvazi olduğu için, burjuva demokrasisi gerçekte halkın çıkarlarını savunmayan, biçimsel bir demokrasidir. “Modern devletin yürütme organı bütün burjuvazinin ortak işlerini idare eden bir komiteden başka bir şey değildir” (Marx ve Engels, 2004: 25). Marksistlere göre, kapitalist ekonomide emeği ile geçinenler ile sermaye sahiplerini arasındaki çelişki, burjuvazinin kendi çıkarlarıyla devlet aygıtının çıkarlarını özdeşleştirmesi, demokrasinin işlemesine engel teşkil etmektedir. Öte yandan, liberal demokrasinin kutsadığı birey, soyut haklarla donatılan ve özel alana hapsedilen birey olduğu için bu pasif yapısının yurttaşların gerçek katılımını sağlaması imkânsızdır.

Buna karşın Marx, burjuva demokrasisinin tarihsel gelişimi içerisinde “genel oy” hakkının işçi sınıfına doğru yayılmasını, liberal hak ve özgürlüklerin genişlemesini açıkça desteklemiş fakat işçi sınıfının kurtuluşu için yetersiz bulmuştur. Örneğin, Amerikan İç Savaşı’nda Abraham Lincoln’e proletaryanın açık desteğini sunarken

gerilimleri ve talepleri proletaryanın bakış açısından daha ileri götürme perspektifini sergilemiştir (Özkazanç, 2003: 131).

Marksistlere göre, parlamento, genel oy, grev, örgütlenme, toplu gösteri gibi haklar burjuvazinin toplumun geniş kesimine bağışlamasıyla değil, işçi sınıfının politik ve ekonomik örgütleriyle verdiği mücadelelerle kazanılmıştır. Marx’a göre genel oy hakkını yaygınlaştıran 1848 ihtilalleri siyasal demokrasi adına atılan önemli bir adımdır. Böylece siyasal alandan dışlanmış olan kitlelerin bu alana dahil olmaları sağlanmıştır. Marx, mutlakiyetçi devletten parlamenter devlete geçişi siyasal özgürleşme olarak nitelendirmektedir. Bu adım, kısmi bir özgürleşme olmakla birlikte ezilen sınıflar için kurtuluşun bir aşamasıdır. Ancak bu adım bağrında bir çelişkiyi de taşımaktadır. Siyasal ayrıcalıklar kaldırıldığında, toplumun bütün kesimleri arasında siyasal eşitlik sağlansa da bu aslında burjuvazinin egemenliğini sürdürmesinin en uygun kılıfıdır. Halk kendi iradesini ortaya koymaya başladığında, siyasal eşitlik kendi potansiyel eğilimini aşma eğilimini gösterdiğinde Fransa’da 1850’de genel oy hakkının kaldırılmasında olduğu gibi burjuvazi derhal bu uygulamayı durdurabilir. Bu sebeple Marx, genel oy hakkının burjuvazinin egemenliğinin sürdüreceği sınırlara kadar yayılmasına dikkat çekmiştir (Marx, 2004c).¹

Marksist yazında, liberal demokrasinin temsil sisteminin eleştirisi de önemli bir yer tutmaktadır. Marksist politik kuram, temsil mekanizmasını bir ilüzyon olarak görme eğilimi ve yasama, yürütme birlikteliğini savunması itibariyle Rousseau’nun görüşleriyle paralellikler taşımaktadır. Marksistlere göre; burjuvazinin yarattığı toplum/devlet ayrılığı temsili demokrasiden daha ileri bir biçime izin vermez. Demokrasi her zaman ve zorunlu olarak siyasal demokrasidir. Dolayısıyla siyasal katılım toplumun üyelerinin kendi adlarına sürdürdükleri bir faaliyet değil, yurttaşların

1 Perry Anderson’a (2004) göre, Marx, ilk metinlerinde, sonradan burjuva demokrasisine dönüşen düzenin yapılarını, burjuva demokrasisi daha Avrupa’nın hiçbir ülkesinde yokken soyut ve felsefi düzeyde teorileştirmişti. 1848-1850 yılları arasında, Fransa’da III. Napolyon’un kurduğu olağandışı diktatörlük devleti üzerine somut, tarihî bir inceleme yazmış; bu Marx’ın bu alandaki tek atılımı olmuştur. Marx daha sonra devlet konusuna döndüğünde 1848’deki devrim karşıtı rolünün etkisiyle, “Bonapartizm”i modern burjuva devletinin tipik biçimi olarak genelleştirmiştir. Anderson, bu genelleştirmenin Marx’ın daha sonra burjuva sınıf iktidarının siyasî yapılarını tutarlı ve geçerli bir açıklamasını ortaya koymasını engellediğini belirtmektedir. Bu sebeple, Marx’ın siyasî ve felsefesi nitelikteki ilk metinleriyle sonraki ekonomi konulu metinleri arasında dikkate değer farklılıklar ortaya çıkmıştır. s.168.

siyasal iradelerini devretmeleri yoluyla, onlar adına sürdürülen bir faaliyettir (Savran, 1987: 55-59).

Marx, politikanın profesyonel siyasetçilerin ilgilendiği uzmanlık isteyen teknik bir faaliyete indirgenmesini eleştirmiştir. Fransa’da İç Savaş adlı eserinde politikacıların dünyanın hiçbir yerinde Kuzey Amerika’daki kadar ayrı ve güçlü bir kesim oluşturamayacağını belirtmiş, başlangıçta sadece toplumun bir aracı gibi düşünülen devlet aygıtının kendisini toplumdan nasıl bağımsızlaştırdığının en net şekilde Amerika’da görülebileceğini söylemiştir (Marx, 2004a: 129).

“Orada sırayla iktidara gelen iki partiden her biri, siyaseti iş edinen, ayrı ayrı eyaletlerin yasama meclislerinin yanı sıra birliğin yasama meclisinde de sandalye spekülasyonu yapan, ya da kendi partileri lehine ajitasyonda bulunarak geçimini kazanan ve partisi zafer kazanınca devlet göreviyle ödüllendirilen insanlar tarafından kontrol edilir.”

Marx, Seçimlerde Yolsuzluk (2008a: 75) başlığını taşıyan 4 Eylül 1852 tarihli gazete yazısında İngiltere’de seçimlere katılım oranının düşüklüğünü sayısal verilerle ortaya koymuş, halkın seçimlere ilgisizliğinin sebebi olarak da iki parti sistemini göstermiştir. Marx’a göre seçmenin kayıtsızlığı, muhafazakârlara destek vererek liberalleri kovmaktan ya da liberallere destek vererek muhafazakârları yenmekten başka bir şey içermeyen bu politikadan, burjuvazinin araçsal demokrasi kavrayışından kaynaklanmaktadır.

Sermaye için burjuva demokrasisinin araçsal bir siyasal yapı olduğu Marksist literatürde sıklıkla savunulmuştur. Marksistlere göre, parlamento halkın isteklerini gerçekten temsil etmekten çok bu isteklerin sisteme entegre edilmesini sağlamak ve bunlara ilişkin yürütülen politikalar aracılığıyla da hegemonyanın oluşmasını mümkün hale getirmek gibi işlevlere sahiptir. Burjuva demokrasisinin en ayırt edici iki özelliği kapitalizme özgü ekonomi ve siyaset ayrımıyla uyumlu olması ve bu çerçevede sermayenin ekonomik anlamdaki egemenliğini hem daha korunaklı kılması hem de bunun yeniden üretilmesi yolunda olanaklar yaratmasıdır (Güvenoğlu, 2004: 20). Marksist yorum, kapitalizmin kendinden önceki üretim biçimlerden farklı olarak ekonomi ve siyaseti ayrıştırmış olmasına dikkat çekmektedir. Böylece bir taraftan bireysel hak ve özgürlükler tanınıp siyasal eşitlik sağlanırken diğer taraftan sömürü devam etmektedir.

Marx, Bir Açlıktan Ölüm Vakası adını taşıyan gazete yazısında, günlerce aç dolaştıktan sonra boş bir barakaya sığınarak can veren adamın hikâyesini naklettikten sonra, burjuva demokrasinin mülkiyet haklarına verdiği değeri insan hayatına vermediğini ironik bir biçimde ifade eder. “Açlıktan ölen bu kişi, barakaya ve boş ahıra sığınmaya kalkarak mülkiyet haklarına da tecavüzde bulunmuştur kuşkusuz!” (Marx, 2008b: 78). Marx’a göre, kapitalizm emekçiler için çalışmayı bir mecburiyet haline getirmesiyle özgürleşmenin önünde engeldir. Emekçi, üretimin tamamına hiçbir zaman hakim olamamakta, aynı şeyleri tekrarlayıp durarak ürettiğine ve kendisine yabancılaşmaktadır. Böylece insan kendine, kendi emeğine, ilişkilerine, dünyaya ve yaşama yabancılaşmakta, kapitalist pazarın bir unsuru olarak işleyen çarklardan biri haline gelmektedir. Bu sebeple, kapitalist sistem, emekçilerin hiçbir zaman özgür olmalarına imkân vermemektedir.

1.2.2.2. Marksizm ve Demokrasi

Marksist kuramcılara göre, Marx, üç kaynaktan beslenmiş ve kaynaklardan bir senteze varma çabası içerisine girmiştir. Bu kaynaklar; Alman felsefesi, Fransız devrimci hareketi ve İngiliz ekonomi politiğidir. Marx’ın 1845’te yazdığı Feuerbach Üzerine Tezler’de yeralan “filozoflar sadece dünyayı farklı biçimlerde yorumladılar, oysa önemli olan onu değiştirmektir” (11. Tez) cümlesi Marx’ın felsefenin en eski tabularından biri olan praksis ve poiesis¹ arasındaki köklü farklılığı ortadan kaldırdığının kanıtı olarak gösterilmektedir. Praksis, Yunan felsefesinde özgür insanların yani yurttaşların kendi mükemmelliklerine erişmek için arayışında oldukları özgür eylem iken, poiesis kölelere özgü maddi koşullara tabi olan üretim faaliyeti idi (Balibar, 2003: 57).

Marksist demokrasi anlayışını yorumlamaya geçmeden önce, Marx’ın demokrasi konusundaki düşüncelerinin dönemler itibariyle incelenebileceğini belirtmek gerekir. Literatürde yaygın olarak Marx’ı Genç Marx-Olgun Marx olarak iki döneme ayırarak incelemek gibi bir temayül ortaya çıkmıştır. Marx’ın erken dönem yazılarında, Yahudi Sorunu ve Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi’nde demokrasi kavramını da yer

vermiş; Hegel’in felsefesiyle hesaplaşmasında ve ekonomi politiğe yönelmesinde de bu kavramın önemli bir etkisi olmuştur.

Marx, 1842’de politikanın özerkliğini, yani insan istemine ve aklına dayalı bir düzenin kurulmasını sağlayacak yegâne etkinliğin politika olduğunu keşfeder. Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi’nde tahakkümden uzak, bağımsız insan fikrini “gerçek demokrasi” formülüyle çözer. Michel Henry’e göre, Marx’ın bu eseri, modern devletin geldiği noktanın kuramsallaştırılması üzerinden ve demokrasi adına politik modernitenin esaslı bir eleştirisine girişmesi bakımından felsefi öneme sahip olağanüstü bir metindir (akt.Abensour, 2002: 44).

Marx, Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi’nde demokrasiyi, “bütün siyasal anayapıların çözülmüş bilmecesi” olarak tanımlar. Hegel’in, devletten hareket ederek insanı, devletin bir öznelleşmesi olarak düşünmesi ve devlete kutsiyet atfetmesi karşısında Marx, “siyasal anayapı halkı yaratmaz ama halk siyasal anayapı yaratır” diyerek Hegel’in devlete kutsiyet atfeden, devlet merkezli bakış açısına karşı çıkar: “Demokrasi bütün siyasal anayapıların özünü, yani özel bir siyasal anayapı olarak toplumsallaştırılmış insanı dile getirir.” Marx’a göre, “İnsanın varoluş nedeni yasa değil ama yasanın varoluş nedeni insandır; yasa demokraside insanın varoluşudur, oysa bütün öteki rejimlerde insan yasanın varoluşudur. Demokrasinin temel farkı işte budur” (Marx, 1997a: 46-47).

Eski Yunanistan’da yurttaş olmanın yolu siyasal katılımdan geçtiği için res publica yurttaşların gerçek içeriğini ve özel insan da köleyi oluşturur. Ortaçağda halkın yaşamı ve devletin yaşamı özdeş yaşamlar olduğu için “Ortaçağ özgürlüksüzlüğün demokrasisiydi.” Marx’a göre, “devlet olarak devletin soyutlanması yalnızca çağdaş döneme ilişkindir” çünkü siyasal anayapı ancak özel alanların varoluş kazandığı yerlerde gelişebilir. Bu da ticaret gelişmesi ve toprak mülkiyetinin ortaya çıkmasıyla mümkün olabilir. Bunun için, “özel yaşamın soyutlanması ancak çağdaş dönemde görünüyor. Siyasal devletin soyutlanması çağdaş bir üründür” (Marx, 1997a: 50). Genç Marx’ın demokrasi yorumunda Fransız siyasi düşüncesinin yansımaları görünür. Demokrasiyi “evrensel ve özelin gerçek birliği” olarak gören Marx, demokraside devletin aldığı biçime dikkat çekmektedir. “Demokraside siyasal anayapı, yasa ve devlet

bir içeriğinden başka bir şey değildir.” Dolayısıyla, çağdaş Fransızlar’ın gerçek demokraside siyasal devlet yitip gidiyor, dedikleri şey, “siyasal devlet olarak, siyasal anayapı olarak devletin, artık bütün olarak kabul edilmediği” anlamına gelmektedir. Marx’a göre, demokrasinin, bütün devlet biçimlerinin gerçeğini oluşturduğu gün gibi ortadayken, demokratik olmayan bütün devletlerin gerçek (devlet) olmadıkları sonucu çıkarılabilir (Marx, 1997a: 48). Marx daha sonra buradan hareketle komünist toplumda devlete gerek kalmayacağı dolayısıyla devletin kendi kendine sönümleneceği düşüncesine yönelecektir.

Marx’ın gençlik yapıtlarında, kısmen antik Yunan’dan, kısmen modern Fransızlar’dan beslenen eleştirisi, insanı yani politik hayvanı, türün sürekliliğini sağlayan toplumculuk içine hapsolmaktan kurtarmayı hedeflemektedir. Marx’ın politikayı reddetmemekte, modern devleti aşan, demokrasinin kendi gerçekliğine varacağı o ayırt edilmesi zor alanı belirlemek için politikaya başvurmaktadır. Politika eleştirisiyle Marx’ın yapmak istediği şey, politikanın bürokrasi değil de, demokrasi ekseninde düşünülmesini sağlamaktır. Bu sebeple Marx, Hegel’in her şeye muktedir bürokratik hükümetini felsefeden yoksun olmakla suçlar. Marx’ın yaptığı gerçek özne olarak demos’u düşünmek yani Hegel’in yaptığı gibi özne olarak idea’yı kullanmamaktır. Marx’ın dikkatini önce devletten sivil toplum ve aileye çevirdiğini, daha sonra sivil toplum ve aileyi ikinci perspektifte bir özneye, (demos) daha doğrusu total demos’a bağlayacak kadar ileri gittiğini görürüz (Abensour, 2002: 74-82). Marx, demokrasiyi insanın soyut-somut arasındaki problemi aşmaya ve insanın türsel varlığını yaşamasına en uygun sistem olarak kavramsallaştırmaktadır. Erken dönemde Marx’ın komünizmi ve demokrasiyi ifade ediş tarzının birbirine çok paralel olduğu görülmektedir. Demokraside insan kendi bireysel özgürlüğünü kendine yabancılaşmadan yaşayabilir, bu yüzden demokrasi devlet sivil toplum, özel kamusal ayrımının aşıldığı politik biçimdir (Özkazanç, 2003:127). Gerçek demokraside halk ile halkın nesnelleşmiş durumları arasındaki uyum yabancılaşma tehlikesini de bertaraf edecektir.

Marx, komünizmi “gerçek demokrasi” olarak nitelendirmektedir. Demokrasi kavramının sınırları hem Marx hem de ardılları tarafından çok net bir şekilde çizilmiş değildir. Marx’ta demokrasi sorununu, devlet ve devrim gibi siyasi kavramlarla birlikte ele almak gerektiği gibi esas olarak Marx’ın ekonomik sosyal olanı kavrayışı üzerinden

değerlendirmek gerekmektedir (Özkazanç, 2003: 123-5). Marx ve Engels, 1848’de yayımladıkları Komünist Manifesto’da devrimde ilk adımın proletaryanın egemen sınıf konumuna yükselmesi ve demokrasi muharebesini kazanması gerektiğini vurgulamaktadırlar (Marx ve Engels, 2004: 47). Manifestoda geçen yegâne demokrasi sözcüğünün bu şekilde burjuva demokrasisi dışında bir kavram olarak kullanılması oldukça manidardır.

Marks’ın demokrasi anlayışı üzerine herhangi bir tartışma devlet ve sınıf kavramlarından ayrı bir şekilde yapılamaz. Bunun nedeni Marksizmde devletin kavramlaştırılmış biçimdir.

“Devlet sınıflı toplumlara özgü bir olgudur ve geleceğin toplumunun sınıflı toplumlardan farklılaşmasıyla birlikte sönüp gidecektir. Bu genel çerçeve içinde demokrasi, her zaman belirli sınıf ilişkileri üzerinde yükselen ve bu ilişkileri yeniden üreten bir devlet ile bu ilişkilerin oluşturduğu toplumda somutlaşır. Böyle bakıldığında devletin sönüp gitmesi perspektifiyle kurulmuş bir toplumda demokrasinin anlamı ve özgül biçimi devletin sınıf ilişkilerini yeniden üretmesi perspektifiyle kurulmuş bir toplumda olduğundan farklıdır. Sosyalist demokrasi devletin sönüp gitmesinin bir aracı biçimiyken, burjuva demokrasisi devletin kendini yeniden üretmesinin bir aracı ve biçimidir” (Savran, 1987: 52).

Marx, Komünist Manifesto’dan dört yıl önce (1844) tek başına kaleme aldığı ve giriş kısmını yazdıktan sonra gerisini tamamlamaya fırsat bulamadığı Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisine Katkı adını taşıyan eserinde, Almanya’da yeni oluşmakta olan proletaryayı işaret ederek, onu eski dünyanın yıkılışının habercisi olarak göstermektedir. Alman kurtuluşunun olumlu olanağı nerede yatıyor? sorusuna verdiği cevap şudur:

“Radikal zincirlere vurulmuş bir sınıfın, bir burjuva sivil toplum sınıfı olmayan bir sivil toplum sınıfının, bütün toplumsal sınıfların yıkılmasını oluşturan bir toplumsal sınıfın, acılarının evrenselliği ile evrensel bir niteliğe sahip bulunan ve özel bir haksızlığa değil ama haksızlığın kendisine uğratıldığı için özel hak istemeyen, artık tarihsel bir nitelikle değil ama yalnızca insanal nitelikle övünen, Alman siyasal rejiminin salt sonuçları ile değil ama tüm ön koşulları ile de çelişen bir alanın, son olarak kendini toplumun bütün öteki alanlarından kurtarmadan ve dolayısıyla toplumun bütün öteki alanlarını kurtarmadan kendini kurtaramayan, kısacası, insanın bütünsel yitimi olan ve öyleyse insanın bütünsel bir yeniden fethi olmadıkça kendini yeniden fethedemeyen bir alanının oluşmasında yatıyor. Toplumun özel bir sınıf içinde gerçekleşen bu yıkımın, proletarya oluşturur” (Marx, 1997b: 208).

Marx’a göre, modern sanayinin gelişimi burjuvazinin kendi bağrında işçi sınıfını yaratmasına yol açmıştır. İşçi sınıfı da devrim yoluyla kendisini özgürleştirecektir. Bu nedenle Marx ve Engels (2004: 37) burjuvaziyi her şeyden önce kendi mezar kazıcıları

olarak betimlemektedir. Bu tarihin bir yasasıdır. Toprağı, parayı ve emeği temsil eden üç sınıf içerisinde, burjuvazi feodaliteye karşı zafer kazanmışken, bu kez de siyasi ve toplumsal savaş alanında proletarya burjuvazi karşısında zafer kazanacaktır (Marx, 2008c: 90).

Peki bu geçiş nasıl olacaktır? Marx, bu sorunun cevabını büyük ölçüde Paris Komünü üzerine yazdığı yazılarda vermiştir. Komün, Prusya Savaşı’ndan Fransızların yenilgisiyle oluşan politik atmosferde, Fransız halkının artan hoşnutsuzluğu üzerine ortaya çıkan bir isyan hareketidir. Paris Komünü, 18 Mart 1871’den 28 Mayıs 1871’e kadar süren bir direniş olmakla birlikte, 72 gün süren komün sırasında hayata geçirilen uygulamalar hem doğrudan demokrasinin uygulanabilirliği hem de işçi sınıfı iktidarı üzerine önemli sonuçlar doğurmuştur.

Bir halk hükümeti olan komünde birçok sosyal hakkın hayata geçirilmesi yönünde adımlar atılmıştır. Demokratik önlemler ise, kilise ve devletin ayrılması. Zorunlu ve parasız laik okulların açılması. Seçilenlerin görevden alınabilmesi. Yargıçlar ve yüksek görevlilerin seçimi. Sık sık yapılan siyasal seçimler. Sürekli ordunun kaldırılması ve yerine silahlı halkın geçmesi. Belediye yönetimine özerklik verilmesi şeklinde özetlenebilir (Pioro, 1977: 22-23). Marx’a göre parlamenter rejim, ezilenlerin birkaç yılda ezen sınıfın hangi özel temsilcilerinin onları baskı altına alacaklarını seçmelerine izin veren sistemdir. Bu demokrasi, her şeyi çoğunluğun kararına bırakır, o yüzden burjuvaya, “sizler devletin tepesinde keman çalarken, aşağıdakilerin dansa koyulmalarını nasıl bekleyebilirsiniz?” diye sormaktadır. Marx, Komün’ün doğrudan demokrasi yönünde ortaya koyduğu iradeyi takdirle karşılamıştır. Marx’a göre; komünde, burjuva demokrasisinde olduğu gibi her üç ya da altı yılda bir halkı parlamentoda yönetici sınıfın hangi üyesinin temsil edeceği ve ayaklar altına alacağı kararlaştırılmamış, halkın kendi kendisini yönetmesinin yolu açılmıştır. Kısa aralıklarla yapılan seçimler ve temsilcilerin geriye çağrılabilirliğine dayanan bu denetim sosyalist demokrasinin kesintisiz bir demokrasi olduğu anlamına gelmektedir. Marx’a göre, Komün’ün gerçek gizemi şudur: “O özsel olarak bir işçi sınıfı hükümetidir. Üreticiler sınıfının temellükçüler sınıfına karşı savaşımının ürünü, emeğin iktisadi kurtuluşunun gerçekleşmesini sağlayan bulunmuş siyasal biçim idi” (Marx, 1977: 101-104).

Marx’a göre proleterler devrimin öznesi olarak devleti demokratikleştirecek olanlardır. Proleteryanın hedefi, modern devlet iktidarını ortadan kaldırmaktı. Reddedilen şu veya bu devlet biçimi değil, yani monarşi ya da cumhuriyet değil; biçim olarak devletin kendisidir (Abensour, 2002: 137). Marx, Fransa’da İç Savaş’ta, Komün’ün birçok’un emeğini birkaç’ın serveti haline getiren sınıf mülkiyetini ortadan kaldırma niyetinde olduğunu belirtmektedir. “Komün, mülksüzleştirenleri mülksüzleştirmeyi amaçlıyordu” (Marx, 2004a: 140).

Marx ve Engels, 1872’de Komünist Manifesto’nun Almanca baskısına yazdıkları önsözde koşulların son yirmi beş senede değişmemesine karşın Paris Komünü deneyiminin manifestonun bazı noktalarda eskimesine yol açtığını belirtmişlerdir. Manifestoya eklenen cümle şudur: “Komün, özellikle ‘işçi sınıfının, devlet makinesini olduğu gibi almak ve onu kendi hesabına işletmekle yetinemeyeceğini’ tanıtlamıştır” (Marx ve Engels, 1977, 351). Lenin de, Devlet ve Devrim (1977: 428) adlı eserinde manifestoda yapılması zorunlu görülen bu düzeltmenin önemini vurgulamış, Komün’ün, burjuva devlet makinesi yıkılmadan proleter devrimin olanaksızlığını gösterdiğini belirtmiştir.

Marx’a göre, gerçekte devlet bir sınıfın başka bir sınıfı ezme makinesinden başka bir olmadığı için işçi sınıfına düşen görev iktidara geldikten sonra eski devlet makinesini yok etmektir. Marx, devleti topluma yukarıdan dayatılan bir organ olmaktan çıkararak topluma bütünüyle bağımlı bir organa çevirmek gerektiğini savunmaktadır. Gotha Programının Eleştisi’nde bu düşüncelerini daha açık bir biçimde ifade etmiştir. Marx’a göre, halk sözcüğünü devlet sözcüğüyle bin bir türlü çiftleştirmekle bir arpa boyu yol alınmaz. Kapitalist toplum ile komünist toplum arasında, birinden ötekine devrimci dönüşüm dönemi yer alır. İşte bu geçiş dönemi “proletarya diktatörlüğü” olarak adlandırılır (Marx, 2004b: 187). Paris Komünü’nün de açıkça gösterdiği gibi sosyalist sistemin oluşturulması ve kurulması için biricik başlangıç proletaryanın bir devrim sonucunda erki ele geçirmesidir (Vasina ve Vasin, 1989: 57). “Proletarya diktatörlüğü sosyalizme geçiş değil, sosyalizmin kendisidir. Sosyalizmin kendisi ne kadar zaman sürerse özel bir çağ olarak proletarya diktatörlüğü de o kadar sürer” (Balibar, 1990: 28). Proletarya diktatörlüğü, devletin sönümlenme evresini hazırlayacak olan geçici bir dönemdir. Devletin ilgasının devrim yapmakla birlikte hemen ve iradi olarak

gerçekleşmez, bu süreç sosyal koşullara bağlı olarak gerçekleşecek bir sonuç olarak görülmektedir. Engels, Anti Dühring bu durumu “kişilerin hükümetinin yerini, nesneleri yönetme ve üretim çalışmalarına yön verme alacaktır. Devlet ilga edilmez, söner”

şeklinde ifade etmektedir. Engels’e göre, proletarya kamu iktidarını ele geçirdiğinde, üretim araçları önceki sermaye niteliklerinden kurtulacak, üretimin gelişmesi devletin siyasal yetkesinin uykuya dalmasına sebebiyet verecektir. “Sonunda toplum halindeki kendi öz yaşama biçimlerinin efendisi olan insanlar, böylece, doğanın da, kendilerinin de efendisi haline gelir, özgürleşirler” (Engels, 1975: 417-423). Devlet ortadan kalkacaktır ama “halkın yaşamının bir momenti olarak politika devam edecek, böylece özgürlük ve evrensellik bütün alanlara yayılarak her yere nüfuz edecektir. Marx’ın gerçek demokrasi altında geliştirdiği budur” (Abensour, 2002: 120).