Manas Destanı’nın Taşıdığı Milli Şuur

Manas, milli özellikleri itibariyle çok renkli, kendisine has deyişleriyle yoğrulmuş orijinal bir destandır. Kırgızların folklorunu, gelenek ve göreneklerini, inançlarını, törelerini, bozkır hayatını, etnografyasını (giyim-kuşam, çadır hayatı, hayvancılık, deve ve at koşumları, mutfak kültürü vb.) barındıran destan; deyimler, terimler, atasözleri gibi bilgilerin yanında, Türk dili tarihi için çok değerli olan dil, edebiyat ve tarih malzemelerini de bünyesinde yaşatmaktadır (Gülensoy, 2002: 10). Manas Destanı, milli müzik tarihimiz için de eşsiz bir kaynak niteliğindedir.

Manas‟ın taşıdığı iman gücü, devamlılık fikri, aşıladığı milli şuur ile milletin bütün hayatını kucaklayabilen bir sanat eseri olması (Argunşah, 1995: 25), onun değerini bir kat daha arttırmaktadır. Bu destan, Türk milli gelenek ve ananelerinin yaşatılmasında, milli şuurun canlı tutulmasında büyük bir öneme sahiptir.

Manas Destanı tüm Türkler arasında devam etmiş ve günümüze kadar gelmiştir (Schönig, 1995: 116-121). Dolayısıyla, bütün Türk boylarının ortak kültürünün sentezi durumundadır. Manas‟ın tabakalarının her birinde Türk tarih zincirinin bir halkası bulunmaktadır. Anadolu sahası halk edebiyatının yapısı, motifleri, inanç sistemi, formulistik sayılar ve renkler gibi pek çok öge ile Manas Destanı arasında paralellikler mevcuttur (Türkmen, 1995a: 110-115). Manas Destan‟ında sahip olunan dil, din ve soy üçgenine sıkça vurgu yapılmaktadır (Naskali, 1995a: 294).

Bu destan, savaş karışıklıkları sırasında meydana gelen olayları, aşk maceralarını, şenlikler ve düğünleri, Kamlık inancının detaylarını, gelenek, görenekler ile kâhinlerin durumlarını içermekle birlikte, Kırgız kültürünü yüceltmektedir (Korkmazlar, 2011: 6). Kırgız kültürünün sahip olduğu sayısız zenginlik ve değer, destanda işlenmektedir. Bunların başında milli birlik anlayışı gelmektedir.

Manas destanı Kırgızlarla beraber asırlarca aynı iklimde, aynı coğrafik sahada, aynı tarihi-etnografik kuşakta yaşayan topluluklar hakkında bilgi vermektedir. Destan, Türk dünyasının tarihi, etnografyası, psikolojisi ve felsefesinin yanı sıra, askeri hayatına da ışık tutan bir destandır (Beybutova, 1995a: 192-194).

Türk askeri yaşamına ait taktikler ve savaş aletlerinin yanında, Türk askeri müziğine ilişkin oldukça detaylı bilgi de destanda yer alır. Türk milletinin ve devletinin simgesi olan askeri müzik takımlarına ait pek çok detay, Manas Destanı‟nda işlenmiştir.

Destanların yukarıda sözü edilen nitelikleri ve milli terbiye bakımından büyük öneme sahip olması, Türklerin birlik içinde bulunmasını istemeyenlerin dikkatini çekmiştir. Abdülkadir İnan bu önemi, Sovyetler ülkesinde Türk kültürü düşmanlarının, Türk destanlarına karşı gösterdikleri tepkiyi ifade ederek vurgulamıştır.

Türk destanları içindeki milliyetçilik duygusundan çekinen Ruslar, bu destanların yayınlanmasına şiddetle karşı çıkmışlardır. Ancak 1940-1944 yıllarında Almanlarla yaptıkları savaş sırasında, Türk destanlarını, asker olarak kullanmak istedikleri Türklerde savaşçılık ruhunu yükseltmek amacıyla, kendi elleriyle yayınlamışlardır. Savaş bittikten sonra tekrar destanlar hakkında tenkitlere ve yasaklara başlamışlardır (İnan, 1998: 199).

Özellikle Manas Destanı‟nın milli duyguları canlı tutması, Sovyet hükümetini rahatsız etmiştir. Rejim, Manas‟ın kendisi için taşıdığı tehlikeyi keşfetmiş ve 1951- 1954 yılları arasında (Dede Korkut, Alpamış ve Oğuz Kağan gibi) öteki Türk destanlarıyla birlikte okunması, anlatılması ve basılması yasaklanmıştır. Hatta 1952‟de Pişbek (Frunze) de, Sovyetler çapında bir seminer düzenleyerek, kendilerince destandaki gayri insani, şovenist, zararlı kısımları tespit etmişlerdir. Fakat daha sonra gelen baskılar neticesinde, destan hakkında bilimsel araştırmalar yapılmaya ve çeşitli varyantlar derlenmeye devam edilmiştir. Bu süreçte, Manas Destanı, Kiril Alfabesi ile olsa da yazıya geçirilmiştir (Gülensoy, 2002: 11-12; Kolcu, 2002: 616). Sovyetlerin yukarıda söz edilen tutumları, destanların gücü hakkında önemli bir görünüm sunar.

Orta Asya Türk ülkelerinde uzun yıllar süren Rus istilası ve yetmiş yıllık Sovyet Rus hâkimiyeti, Türk kültürü, edebiyatı ve folkloru üzerinde olumsuz etkiler yaratmıştır. Rus yönetimi ve ideolojisinin baskıları sonucu, ozanlar ve manasçılar, kendilerini dinlemeye gelen araştırmacı ve derlemecilerden, Rus istilasına dair halkın terennüm ettiği destan ve türküleri, “milli bir sır niteliğinde gördüklerinden”

saklamışlar veya Rus memuru zannettikleri araştırmacılara destanı naklederken, destan metninde değişiklikler yapmışlardır (Geyikoğlu, 2001: 205).

SSCB kimi zaman destanların yayınlanmasına izin vermiş ancak, yayınlarken bazı sansürler uygulamıştır. Örneğin yayınlanan metinlerden, İslamiyet‟e ait unsurlar çıkarılmıştır (Harvilahti, 1995: 284). Ancak yine de halk içinde yayılan çeşitli varyantlarda yasaklanan pek çok öge, hayatını sürdürmeye devam etmiştir.

Manas Destanı‟na karşı Sovyetler Birliği‟nde sürdürülmüş olan politika, engellemeler, sansür ve yasaklamalar, Mar Bayciyev‟in “Manas Destanı Kalbimin Ağrısıdır” başlıklı makalesinde detaylı olarak sunulmuştur. Burada 1935 yılında Manas Destanı‟nın yayımlanmasını teklif eden bilim adamlarının tutuklanarak ortadan yok olmasından, destanı yayımlayan akademisyenlerin kurşuna dizilmesine kadar, destanın yaşatılması adına verilen acı dolu savaş gözler önüne serilmektedir (Bayciyev, 2004: 57-83). Yaşatılmaması ve yaşatılması adına bunca acının göze alındığı Manas, her türlü engele rağmen varlığını korumaya devam etmiştir.

Kırgız alfabesini 1911‟de hazırlayan ve 1922 yılında Manas Destanı‟nın kaydının, yaşlanmakta olan Sagımbay Orozbak Uulu (Oğlu)‟ndan derlenmesinin resmî yolunu açan İşenaalı Arabayev, 1933 yılında burjuva milliyetçisi olmak suçuyla tutuklanmıştır. KGB‟nin işkencelerine dayanamayan yaşlı eğitimci, 1938‟de öldürücü dozda tütün yiyerek intihar etmiş ve böylelikle kaçınılmaz olan kurşuna dizilme cezasından kurtulmuştur (Aşçı, 2010: 26).

Manas Destanının yayınlanması için büyük çabalar gösteren ve bu uğurda ölen Arabayev, ölümünden sonra dahi iftiralara uğramıştır. 1952 yılında vefatının üzerinden uzun yılar geçmesine rağmen, düzenlenen bir konferansta dilci Igor Batmanov, İşenaalı Arabayev‟i kastederek: “…Manas destanının en gerici varyantı ise arkasında cedid mekteplerinin, Pantürkistlerin ve Türk ajanlarının durduğu „Sagımbay Orozbakov‟ varyantıdır (Bu varyantı Arabayev derlemişti)…” demiştir (Aşçı, 2010: 23). Bu ifadelerin hepsi, destanda yer alan milli güçten ne kadar çekinildiğinin birer göstergesi olmuştur.

Rusya'da 1917 ihtilâli ile Çarlık yönetiminin yıkılmasından sonra, Orta Asya Türkleri arasında milli uyanış kuvvetlenmiştir. Rus istilası altındaki Türklerin uyanışı ve milli kültür unsurlarının Türk kimliğini kuvvetlendirmesinde, Manas Destanı önemli bir yer tutmuştur. Ruslar da buna karşı karalama ve yok etme yoluna

gitmişlerdir. Taskent'te yayınlanan Komünist Partisi yayın organı Turkestanskaya Pravda gazetesi(l924, sayı:23), destan hakkında şöyle yazmıştır: "Manas Destanı, Pantürkizm ülküsünün inkişafı devrinde doğmuştur ve destanın derlenen birinci ve ikinci bölümleri, ırkçı milliyetçilik ruhuyla doludur. Manas Destanı ilim bakımından kıymetli bir eser olmakla beraber, Kırgızların ve diğer Türk kavimlerinin kültürel gelişmelerine zararlı bir yön verebilir. Biz buna karşı çok ihtiyatçı davranmalıyız" Ancak, destanda anlatılan olaylarda, Kırgız Türklerinin dış düşmanlarının yanı sıra, soydaşları olan diğer Türk boylarıyla da mücadele ettikleri görülmektedir. Bunlar, destanda, itham edilen fanatik bir Türkçü amacın olmadığını göstermektedir (Geyikoğlu, 2001: 205). Buna rağmen, destanda yer alan kahramanlık fikri ve Türk kültürüne ait yoğun unsurlar, Rusların bundan çok çekinmesine neden olmuştur.

Yetmiş yıllık Rusya döneminde koyulan bütün yasak ve engellere rağmen, çok değerli millî ve dinî muhtevaya sahip Manas Destanı, halk içinde saklı kalmıştır (Ormon Uulu ve Arabova, 2006: 43). Kırgız halkı Manas‟ı korurken, Manas da Kırgız halkının kimliğini korumuştur.

Sovyetlerin yaptığını Çinliler Mao'nun Kültür Devrimi döneminde yapmışlardır. Çin hâkimiyetinde yaşayan Kırgızlar üzerinde etnik ve kültürel baskı uygulamışlar, Manas Destanını yasaklamışlardır. Bunun sonucu olarak, 1949'dan önce Çin'deki Kırgızlar arasında bu destanı bilen ve söyleyen yüzlerce manasçı bulunmakta iken, Mao döneminde yok olma noktasına gelinmiştir. Keza 1980'den sonra yapılan araştırmalarda Çin'de çok az manasçının kaldığı anlaşılmıştır (Geyikoğlu, 2001: 206). Çin‟in uyguladığı baskıcı rejim, bu durumun oluşmasına neden olmuştur.

Ying‟in verdiği bilgiler göre, 1960‟larda Çin‟in Tianshan Dağı‟nın güney yamacındaki Kırgızların arasında 80‟nin üzerinde manasçı yaşamakta idi (Ying, 2001: 222). Ancak bu sayı hızla azalmıştır.

Kırgız Cumhuriyeti 1990 yılında kurulduğunda, ülkedeki milli bilincin yeniden canlandırılabilmesi için hükümetin kimi girişimleri oldu. Kırgız dili ve Kırgız tarihi ile ilgili yapılan araştırmaların yanı sıra, önemli milli semboller üzerine de vurgular yapıldı. Bunlar içinde en dikkat çekicisi, milli bir karakter olarak görülen Manas‟ın, pek çok alanda, Kırgız kimliğinin sembolü olarak kullanılması idi.

Manas‟ın Kırgız halkının zihninden silinemez olması, bu uygulamalara temel teşkil etti. Manas hemen her yerde yer alan bir milli simge haline getirildi. Kağıt paralar üzerinde Manas‟ın resimleri yer aldı, heykelleri ve posterleri ülkenin her yerine yayıldı, uluslararası havaalanına “Manas” adı verildi, Bişkek‟teki yeni üniversiteye onun adı kondu, okullardaki müfredata Manas Destanı konuldu. Hatta 1997‟de ortaöğretim okullarında Manas Destanı‟nda yer alan prensipler, derslerde okutulmaya başlandı (Berdikeeva, 2006: 1-3).

İçerdiği ögeler incelendiğinde, Manas Destanı'nın ruhunun, özgürlük, bağımsızlık ve millet olma kavramlarından oluştuğu görülür. Destan, bu özellikleri ile güncelliğini korumuş, halkın içinde yaşamış ve Kırgız halkının kültürel hayatının devamlılığını sağlayarak bugünkü bağımsız Kırgızistan Cumhuriyeti'nin doğmasına manevi zemin hazırlamıştır (Geyikoğlu, 2001: 203). Bu anlamda Kırgız halkının Manas‟a niçin bu kadar büyük değer verdiği ve Berdikeeva‟nın yukarıda sözünü ettiği girişimleri gerçekleştirdiği açıklık kazanmaktadır.

Yıldız, “Manas Destanı‟nda Sosyal İlişkiler” başlıklı bildirisinde şöyle demektedir: Büyük önderimiz Mustafa Kemal Atatürk, cumhuriyetimizin 10. yılında yaptığı tarihi konuşmada, bize şu mesajları vermektedir:

“Bugün Sovyetler Birliği dostumuzdur. Fakat yarın ne olacağını kimse kestiremez. Tıpkı Osmanlı ve Avusturya-Macaristan gibi parçalanabilir. Bugün elinde sımsıkı tuttuğu milletler avucundan kaçabilirler. Dünya yeni bir dengeye ulaşabilir. İşte o zaman Türkiye ne yapacağını iyi bilmelidir. Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inancı bir, özü bir kardeşlerimiz vardır. Onlara sahip çıkmaya hazır olmalıyız. Hazır olmak yalnız o günü susup beklemek değildir. Hazırlanmak lazımdır. Milletler buna nasıl hazırlanır? Manevi köprüleri sağlam tutarak. Dil bir köprüdür… İnanç bir köprüdür… Tarih bir köprüsüdür… Köklerimize inmeli ve olayların böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmeliyiz. Bu bütünleşme, elbette kültürel bütünleşmedir.”

İşte Türk Cumhuriyetleri, kültürel bütünlük içinde bir geleceğe sahip olacaksa, bunlar, Atatürk‟ün işaret ettiği köprüler sayesinde olacaktır. Bu köprüler, Kök Türk kitabeleri, Manas Destanı, Dede Korkut Hikâyeleri gibi ortak kültür unsurlarımızdan oluşmaktadır. Bu sebeple bu eserleri sadece kültürel miras olarak

değerlendirmek yetmez, onlara geleceği aydınlatacak mesajlar almak üzere de bakmasını bilmek gerekir (Yıldız, 1995b: 190 ; Geyikoğlu, 2001: 206-207). Çünkü onların içinde milli kültür, gelenek, görenek, milli sanat, tekerrür eden ve edecek olan tarih yer almaktadır.

Destanlar, milletlerin büyük işler yapmak için kendilerine güven duymalarında, çeşitli sosyal ve tarihi sebeplerle unuttukları milli öz benliklerine geri dönmelerinde, yeniden doğarak büyük millet olmak, hürriyet ve istiklallerini korumak veyahut kaybetmiş oldukları istiklallerini yeniden kazanmak için davranıp kalkınmalarında rol oynamıştır. Manas Destanı bu belirtilen nitelik ve unsurlara canlı bir örnektir (Geyikoğlu, 2001: 207). Manas Destanı yok edilmek istendiğinde Kırgız halkı onu korumuş; destanda Kırgız halkının milli değerlerini, kültürünü ve tarihini korumuştur.

Belirtilen diğer unsurların yanında, milli müzik kültürüne ait unsurların belirlenmesi, vurgulanması, yaşatılması ve öneminin anlaşılması adına da Manas Destanı çok önemli bir yere sahiptir.