Manas Destanı ile Diğer Türk Destanları Arasındaki Kimi Benzerlikler

Çalışmanın giriş kısmından itibaren vurgulandığı üzere, Manas sadece Kırgızların değil, tüm Türk halkının özelliklerini barındırır. Bu anlamda diğer Türk destanları ile benzerlikler taşıması son derece doğaldır. Söz konusu durum, Türk toplumunun değerlerinin ve ülkülerinin ortaklığını vurgulamaktadır. Bu alt başlıkta, Manas Destanı‟nın diğer bazı Türk destanları ile olan benzerlikleri, ortaklıkları kısaca ele alınmıştır.

Orta çağda Türk dünyasının doğusunda cereyan eden olayların, bazı destanların oluşumuna kaynaklık ettiği şüphesizdir (Çorotegin, 1995: 160). Ancak işlenen tarihi olaylar bir yana, bu destanlar arasında dikkat çekici kültürel benzerlikler söz konusudur. Türk destan geleneğinin büyük eseri Manas Destanı‟nda yer alan kahramanların hayatları, Oğuz Destanı ve Dede Korkut Hikâyeleri ile benzerlikler gösterir (Yıldız, 1995a: 20). Özleri bir milletten doğan Türk destanlarının, benzer konular etrafında şekillenmesi son derece doğal bir durumdur.

Yukarıda belirtildiği üzere, Manas Destanı, Dede Korkut başta olmak üzere diğer çeşitli Türk destanları ile yakınlıklar gösterir. Kazak biliminsanlarından Margulan, Manas Destanı ile Dede Korkut Hikâyeleri ve Oğuz Destanı arasındaki benzerliklere vurgu yapmıştır (Alptegin, 1998: 114).

Yıldız, “Oğuz Destanı‟na Manas Destanı‟na ve Dede Korkut Hikâyeleri‟ne Yansıyan Kahraman Kültür Tipindeki Ortaklıklar” başlıklı çalışmasında, Manas Destanı, Oğuz Destanı ve Dede Korkut Hikâyelerinde kahramanların liderlik yönleri, güçleri, hızlı şekilde büyümeleri, akıl hocaları ve kahramanlara yardımcı olan alplerin özellikleri gibi konulardaki paralelliklere dikkat çekmektedir (Yıldız, 1995d: 283-295). Ayrıca İslamiyet‟i kabul ediş ve yerleşik yaşama geçişin ortaya çıkardığı temalar ve tipler de hem Manas Destanı‟nda hem de Dede Korkut hikâyelerinde benzerlikler göstermektedir (Enginün, 1995: 176). Bu durum, her iki destanın da Türklerin İslamiyet‟e geçiş döneminde var olmaları ile ilişkildir.

Manas Destanı'ndaki savaşçılık ruhu ile Oğuz Destanı‟ndaki cihangirlik (cihan hâkimiyeti mefkuresi) anlayışı Türklerdeki ortak bir ülkünün ifadesidir. Her iki destandaki mısralardan anlaşıldığına göre, onlar dünyayı teşkilatçı düşünce ve gayretleriyle düzene sokmaya çalışmaktadırlar. Bu anlayış gerçek tarihte Hunlarda, Kök Türklerde, Selçuklularda ve Osmanlılarda da görülmektedir (Geyikoğlu, 2001: 204). Türk devletlerindeki bu ortak anlayış, Türk destanlarında da ortak bir tema olmasına neden olmuştur.

Manas ile Nogay Destanları arasında da yakınlıklar vardır. Ünlü Kazak bilim insanı Çokan Valihanov, Nogaylar hakkında efsanelerin bütün Orta Asya milletlerinde ortak olduğunu belirtmektedir (Bulgarova, 1995: 50). Mariya Bulgarova‟nın “Nogay Kahramanlık Destanları ve “Manas” Destanı‟ndaki Ortak Motifler Hakkında” başlıklı çalışmasında, Manas Destanı ile Nogay Destanları arasındaki ilişkiye dikkat çekilmektedir.

Mariya Bulgarova‟nın bu çalışmasında, bir Nogay halk şarkısında yer alan ve Kanıke (Kanıkey, Manas‟ın sevgili eşinin ismidir) adlı bir genç kızdan söz eden şu türküye yer verilmiştir:

Selebiy şarlak basında Kanıke on beş yaşında Sen Kanıke körgümen Baskanı tülkı tabınday Moynı almadın, sabınday Şaşı tülki kuyrıgı

Manas‟ın eşi Kanıkey ile bu türküde adı geçen Kanıke arasında bağlantı kurulmuştur.

Bir başka Nogay türküsünde de savaşta ağır yaralanan kocasının yanında bulunan ve ona moral veren bir kadının sözleri yer almaktadır. Bu Nogay türküsünde yer alan durum ile Manas destanında kocalarının yanında yer alan kadınlar arasında da benzerlik olduğu düşünülmektedir (Bulgarova, 1995: 55).

Yüksel, “Kırım-Türk Destanlarından Edige ile Manas Destanı‟nda Yer Alan Benzer Unsurlar” başlıklı çalışmasında, bu destanlardaki kahramanların özellikleri, aile ilişkileri, kahramanların isimleri arasındaki benzerliklere vurgu yapmıştır (Yüksel, 1995: 297-313).

Nart Destanları da Manas ile benzerlikleri bulunan eserler arasındadır. Kuzey Kafkasya Türklüğünün önemli unsuru olan Karaçay-Malkar Türklerinin kahramanlık destanları, Nart Destanlarıdır. Gerek Manas Destanı‟nda, gerekse Nart Destanlarında en eski Türk motifleri yer alır. Her ikisinde de Kamlık inancına ait ögeler ile İslamî ögeler iç içe gelişmektedir. Kahramanların doğuşu sırasındaki olağanüstülükler de her ikisinde görülür (Hapçeyeva, 1995: 124-125). Destanlarda ortak olan bu unsurlar, Türk kültürünü yansıtan birer motif durumuna gelmiş ve özel anlamlara sahip mitolojik birer öge, ifade olmuşlardır.

Tural ise “Çora Batır Destanı‟nın Kırım Varyantları ile Manas Destanı Arasındaki Benzerlikler” başlıklı çalışmasında, bu iki destan arasında “at”a verilen değer, doğum ve ölümden sonra yapılan törenler, kadının yeri, kötü kahramanların kimi özellikleri, kahramanların normalden fazla süre anne karnında kalmaları, rüyalara verilen önem, savaşan kişilerin karşılıklı atışmaları, ölüp-dirilme motifi gibi kimi durumların benzer olduğuna dikkat çekmektedir (Tural, 1995: 240-257).

Ancak elbette bu destanlar arasında çeşitli farklılıklar, birbirlerine göre daha derin işledikleri ya da daha yüzeysel geçtikleri temalar vardır. Örneğin Manas Destanını, milli destanlarımız içinde mitolojik unsurları daha az olan bir destan olarak nitelendirilebilir (Tamir, 1995: 237). Diğer destanlarla Manas Destanı arasındaki ayrıcalıklarından en dikkat çekeni, Manas Destanı‟nda insanların psikolojik durumlarına ayrıntılı şekilde yer verilmesidir. Destanda ümit, insanseverlik, mutluluk, sevgi, nefret, ümitsizlik, kincilik, kıskançlık gibi insana ait tüm duygulara yer verilmiştir (Şakeeva, 1995: 229). İnsanların mutlu olduğunda

şarkı söylemeleri, heyecan ve sevinçlerini müzikle yaşamaları destanda sıkça görülmektedir.

Manas, diğer destanlarla benzeşmeler gösterdiği gibi, destan parçalarına yer veren büyük bir eser ile de yakınlık göstermektedir. Mahmud İbn Hüseyin el- Kaşgarî‟nin “Divanü Lûgati-t Türk” adlı eserindeki destan parçaları ile Kırgızların Manas Destanı‟nda önemli yakınlıklar vardır (Çorotegin, 1995: 160). Kaşgarlı Mahmud‟un Divan‟ındaki destan parçaları ile Manas Destanında yer alan ata yurt sevgisi, onu düşmanlardan koruma isteği, örf, adet ve gelenekler, kardeşlik, birlik çağrısı gibi manevi unsurların yanı sıra, savaş olaylarıyla ilgili coğrafik alanlar da aşağı yukarı aynıdır. İkisinde de savaşlar, Müslüman Türk halklarının kuzey doğu ve doğu bölgelerinde, onların sınırında ve Çin içerisindeki bölgelerde yapılmaktadır (Çorotegin, 1995: 161). Bu durum, destanların içinden çıktıkları tarihi yansıtma durumları ile ilişkilidir.

Manas‟ın Türk Destanları ile olan benzerlikleri bir yana, V. V. Radlov, Manas ile Homeros'un İlyada‟sını sanat yönüyle denk tutar, her iki destanın da dünya edebiyatında çok önemli bir yeri olduğunu vurgular (Abetekov, 1995: 17). Sanatsal değerleri bir yana, bu iki destan, dünyanın geniş hacme sahip eserlerinden olmaları açısından da benzerdirler. Ancak Manas Destanı, bu konuda birinciliği hiçbir destana bırakmaz.