Manasçıların Sınıflandırılması

Meşhur Manasçıların doğuştan yetenekli olduğuna inanılır. Gerek doğuştan getirdikleri kabiliyetleri, gerekse kendilerini geliştirme düzeyleri doğrultusunda,

manasçılar destanın farklı kısımlarını söylemede yetkin olurlar. Yani onların âşıklık yeteneğine göre, Manas destanını söyledikleri bölümler ayrı ayrıdır (Daniyarov, 1995: 95). Halk arasında yaygın olarak kullanılan manasçı terimi, Manasçı, Semeteyci ve Seytekçi terimlerini içine alır. Manasçı, Manas Destanının birinci bölümünü (Manas) veya üç bölümünü (Manas, Semetey, Seytek) eksiksiz okuyanlara denir. Semeteyci, destanın sadece ikinci bölümünü (Semetey) okuyanlara denilir (Gölgeci, 1995: 62). Ancak, destanı anlatanlar arasında “Seytekçi” adına pek rastlanılmaz (Yılmaz, 2008: 989). Bunun nedeninin, destanın sadece Seytek kısmını okuyanlara pek rastlanılmaması olmalıdır.

Manas Destanı‟nı anlatanlar, destanın hangi kısmını söylediklerine göre, farklı isimlerle anıldıkları gibi, ustalık aşamalarına göre de çeşitli gruplara ayrılırlar.

Manasçılık mesleğini benimsemiş bir destancının, iyi bir destancı sayılabilmesi ve destan erbaplarının manasçılığın hangi tabakasına ait olduğunun belirlenebilmesi için aşağıda verilen beş temel özelliği üzerlerinde taşıyıp taşımadıklarına bakılmaktadır:

1. Manas Destanı‟nın temel olaylarını iyi bilmesi, 2. Destanın diline hâkim olması,

3. Doğuştan eser yaratma kabiliyetine sahip olması,

4. Manas Destanı‟nın bölümlere ve konulara göre, hangi melodi ile icra edildiğini öğrenmesi,

5. Kırgız sözlü edebiyatına, Kırgız tarihine, şecerelik geleneğine, örf ve adetlerine vakıf olması gerekmektedir (Çeribaş, 2010: 68). Bu kıstaslara göre manasçılar, aşağıda görülen sınıflara ayrılırlar.

Reichl, araştırmaları sonrasında Manas destanını söyleyenleri, acemiden ustaya doğru, şu gruplara ayırmıştır: 1. Üyrönçük manasçı (henüz öğrenme safhasında bulunan manasçı) 2. Çala manasçı (henüz tam yetişmemiş ve metinleri sırf ezberleyen manasçı) 3. Çıŋığı manasçı (hakiki destancı) 4. Çoŋ manasçı (büyük destancı) (Reichl, 1995: 57).

Reichl, destandan ufak parçalar sunan “kiçik manasçı” ile destanların büyük bölümünü sunan çoŋ manasçı arasında ve eskiden comukçu denilen manasçı ile geleneksel bir öğrenim görmeyen, ufak bölümleri ezberleyip sunan ırçı arasında büyük farklılıklar olduğunu da ifade etmiştir.

Yukarıda yer alan fotoğraf, ustasından feyz alan küçük bir destancının canlandırılması için sunulmuştur. Fotoğrafın alındığı kaynak: http://akipress.org/comments/news:11041 - Музыка бессмертных миров (Müzik Ölümüsüz Dünya) başlıklı yazı Erişim Tarihi: 22.04.2013

Kırgız Sovyet Ansiklopedisi‟nde yapılan tasnifte ise manasçılar, Manas Destanı‟nı okuma yeteneğine, olgunlaşma derecesine, üslubuna ve destanı okuyuş sırasındaki hareket ve mimiklerine göre dörde ayrılır. Bunlar ustadan acemiye göre şöyle sıralanır:

1. Çoŋ comokçu (büyük manasçı) 2. Çıŋıgı manasçı (gerçek manasçı) 3. Camakçı manasçı (vasat manasçı)

4. Üyrönçök manasçı (çırak manasçı) (Gölgeci, 1995: 62)

Yukarıdaki tasnif, ifade farkı ile şu şekilde de sınıflandırılmaktadır: 1. Çong (büyük manasçı) 2. Çınıgı (gerçek manasçı) 3. Çala (yarım manasçı) 4. Üyrönçük (öğrenci, çırak manasçı) (Kaya, 2007: 1293)

Bu manasçıların özellikleri ise şöyledir:

1. Büyük (Çoŋ) Manasçı: Çoŋ manasçı, ulu, usta destancı demektir. Bu terim, Manas Destanını söyleyen en tanınmış ve yetenekli ozanlar için kullanılır (Yıldız, 2002: 550). Büyük manasçılar hafıza ve yaratıcılık güçleri kuvvetli, doğaçlama yetenekleri çok üstün sanatçılardır (Ying, 2001: 222). Bu unvan, destanda geçen bütün olayları baştan sona kadar tam olarak söyleyebilen, söyledikleri yeni bir varyant sayılan, destanın asıl muhtevasından ayrılmadan olaylara yeni unsurlar katan, sanatkârane bir üsluba sahip ozanlara verilir. Keldibek, Balık, Tınıbek, Çoyuke gibi tanınmış manasçılara halk bu sıfatı uygun görmüştür. Sovyetler Birliği döneminde yaşayan manasçılar içinde, bu unvanı Sagımbay Orozbak Oğlu ve Sayakbay Karalay Oğlu alabilmiştir (Gölgeci, 1995: 62; Çeribaş, 2010: 66). Büyük manasçılar, sayıca diğerlerinden daha azdırlar ve hemen hepsi bir mektep oluşturmuşlardır (Çeribaş, 2010: 68). Bu grupta yer alan Manasçılar, Reichel‟in sınıflandırmasında da en üst sırada yer almışlar ve yine “Çoŋ” adı ile anılmışlardır.

2. Gerçek (Çıŋığı) Manasçı: Manas Destanı‟nda geçen olayları iyi bilen ve bu olayları insanlara aktarabilen ozanlardır. Çıŋığı kelimesi Kırgız Türkçesinde, açık, doğru, gerçek gibi anlamlara gelmektedir (Çeribaş, 2010: 68). Ustası tarafından başka ustalar önünde sınanmış ve onay almış olan gerçek manasçılar (Yıldız, 2002: 550), Manas Destanı‟nın üç bölümünden birini iyi bilir ve okurlar. Destanın diğer bölümlerini ise kısaltır veya hiç söylemezler. Aslında gerçek manasçılar da büyük manasçılar gibi yeni bir varyant yaratabilirler. Onlar da, destanın bazı bölümlerini, kahramanların karakteristik özelliklerini kendilerine has üsluplarıyla anlatırlar. Bu manasçılar arasında, M. Musulmankulov, B. Sazanov, Togolok Moldo, Ş. Rısmendeyev, M.Cokmorov sayılabilir (Gölgeci, 1995: 62). Gerçek manasçılar, yeni bir varyant yaratabilme ve kendine özgü tavırlarla destanı anlatma yönünden büyük manasçılara denk olmakla beraber, destandan okudukları kısmın kısıtlı olması açısından büyük manasçılardan ayrılırlar.

3. Vasat (Çala) Manasçılar: Manas destanının bazı bölümlerini bilen ve okuyan kişilerdir. Çala kelimesi Kırgız Türkçesinde, bütün değil, tam değil, eksik gibi anlamlara gelmektedir (Yıldız, 2002: 550; Çeribaş, 2010: 69). Türkiye Türkçesinde bugün de kullanılan “çalakalem yazmak” deyiminde yer alan “çala” da aynı anlama sahiptir.

Vasat (çala) manasçılar, destan üzerinde değişiklik yapmazlar. Ancak Manas Destanı‟nın halk arasında yayılmasında, dinlenmesinde ve tanınmasında büyük rolleri vardır. Bu manasçılar akıllarında tuttukları bölümleri insanların önünde okuyarak, insanlara Manas Destanı‟nı sevdirmiş ve gençleri Manas okumaya özendirmişlerdir (Gölgeci, 1995: 63).

Destanı yayma ve onun en güzel parçalarını halk arasında söyleme işini yapan vasat (çala) manasçılar, geleneğin devam etmesi acısından çok değerlidirler. Çünkü bunlar manasçılar içerisinde sayıca çok olup, sanat güçleriyle dinleyicileri kendilerine bağlarlar. Onların anlattığı olaylar da fikri ve edebi bakımdan kötü değildir. Gelenek gereği vasat manasçılar, destanın varyantlaşmasını sağlamasalar da, halk arasında yaygın olan epizotları, parçaları ezberleyip aktarırlar. Dolayısıyla bu tipteki manasçılar, bir nevii, yaratılan destan parçalarının gelecekte büyük bir destan olmasına zemin hazırlarlar (Çeribaş, 2010: 69).

4. Çırak (üyrönçük/üyrönçök) Manasçı: Üyrönçük manasçı, Manas Destanı‟nı söylemeye hevesli ve yetişme çağında olan gençlere verilen bir sıfattır. Genellikle tanınan bir manasçının yanında bulunur ve ondan eğitim alırlar. Bazen de destanı sadece usta kişiden değil de, halk anlatılarına ilgili herhangi bir kişiden öğrenebilirler. Mesela, Sagımbay Orozbakov (Orazbak Oğlu), ilk eğitimini büyük ninesi Dakiş‟ten almıştır (Gölgeci, 1995: 63; Çeribaş, 2010: 70).

Çırak manasçılar, genellikle büyük manasçılardan destan söyleme ustalığını öğrenme ve destanda geçen olayları zihinlerine yerleştirme aşamasındadırlar. Manas Destanı‟nın kendilerine önemli ve çarpıcı gelen bölümlerini akıllarında tutup, bunları söyleyerek manasçılığa ilk adımlarını atarlar (Gölgeci, 1995: 63). Çıraklık dönemi, kişinin yeteneğine göre bir yıldan dört beş yıla kadar devam edebilir. Destancının “ben halkın önünde Manas söyleyebilirim” demesiyle bu dönem sona erer. Bazen de ustası öğrencisine iyilikler dileyip, dua edip zanaatını halka göstermede yetkin

olduğunu bildirir ve bu dönem kapanır (Çeribaş, 2010: 70). Ustanın bu izni, geleneksel Türk sanatlarında görülen icazet verme uygulamasından başka bir şey değildir.

Resim 21.‟de yer alan küçük manasçı, etrafındaki büyüklerince dinlenmektedir. Manas Destanı‟na duyulan büyük saygı ve Türklerde çocuklara duyulan büyük sevgi birleştiğinde, küçük manasçılar, Kırgızlar için çok önemli olmuştur.

Fotoğrafın alındığı kaynak: “145-летие со дня рождения мыслителя и манасчи Куйручука отметят с размахом” (Manasçı ve düşünür Kuyruçuka‟nın 145. doğum yıl dönümü kutlamaları), http://novosti.kg

Üyrönçük ve coŋ manasçı tabirleri, bize manasçılığın bir meslek olduğunu, usta-çırak ilişkisine dayandığını da en iyi gösteren terimlerdir (Çeribaş, 1995: 69).

Usta-çırak münasebeti, sanatsal yolda sürdürülen çok uzun soluklu bir ilişkidir. Pek çok sanat dalında bu ilişki, çırak ustalık yetisini elde ettiğinde dahi devam eden bir süreçtir (Kurtuluş, 2013). Manasçılar arasında da, üyrönçük manasçının, ustasına olan saygı ve hürmeti bir ömür boyu devam eder.

Kırgız Sovyet Ansiklopedisi‟nde de yer alan ve yukarıda açıklamaları yapılan manasçı sınıfları ile Reichel‟in sınıflandırması büyük benzerlikler göstermektedir.

Gülensoy ise “Manas Destanı” adlı eserinde, Manas destanını çok iyi bilen Manasçılara “nagız (gerçek) manasçı” ; yarım bilenlere “şala (yarı) manasçı” dendiğini belirtmiştir. Nagız manaçılar, destanının tamamını, kesintisiz olarak altı ayda söyleyebilmektedirler. Gülensoy‟un eserinde yer alan Nagız manasçılar ya da diğer adı ile Çoŋ manasçıların destanı okuma süreleri de son derece dikkat çekicidir.

Kırgızistan‟ın türküleri, masalları, hikâyeleri ve tarihi hakkında çeşitli yazılar yazan, Türk edebiyatının önemli ismi ve Manas hayranı bir yazar olan Cengiz Aytmatov (Küçükyıldız, 2003: 339) için Manas, Kırgızların hürriyetini temsil eden bir bayrak durumundadır.

Aytmatov, Manas Destanı‟nın 1978 yılında Sagımbay Orazbakooğlu‟ndan derlenen ve 1980 yılında yayımlanan varyantın neşri dolayısıyla yazdığı “Bıyırkı Kırgız Ruhunun Tuu Çokusu” (Kadim Kırgız Ruhunun Zirvesi) başlıklı önsözde (Kolcu, 2002: 616), bu eserin sadece Kırgızlar için ehemmiyetini belirtmekle kalmıyor, kendi eserlerine akseden temel fikirlerin kaynağı olduğuna da işaret ediyor. Aytmatov, destanları anakronizm (Tarih yanılgısı (tdkterim.gov.tr), Tarihi olaylarda yorum hatası) hatasına düşmeden ele almak gerektiğini şöyle belirtiyor:

“Tarih açısından bakılırsa, Manas Destanı, farklı estetik ölçüler ve gayelerle tamamen değişik hayat şartlarından doğmuştur. Onda, bugünkü edebiyatın estetik ve ideolojik amaçlarını aramak ve onu günümüz edebiyat kanunlarına bağlamak mümkün değildir. Ama destanın bize ulaştırdığı tarihi ve estetik gerçeği, günümüzün dili ile anlatmaya çalışmak mümkündür.(Kolcu, 2002: 616)”

Aytmatov‟un küçük hikâyelerinden biri olan “Yıldırım Sesli Manasçı” (Ötüken Yayınları tarafından 1990‟da yayımlandı), Kırgızların Manas anlatma geleneğine dayanan bir eserdir ve manasçı olmanın ne kadar saygı değer bir konumda olduğunu gözler önüne sermektedir.

Aytmatov‟un hikâyesinde, oğlunun Manasçı olmasını isteyen bir anne ve çocuğu konu olmaktadır. Anne Kertolgo-Zayıp, hikâyede Gök Tanrı‟ya şöyle yalvarmaktadır:

…Ey kadere hükmeden Kök Tengri! En küçük oğlum Eleman‟ı da getirdim… Madem ki babasının mesleği ile ilgileniyor, o sanatın yeteneğini, Senirbay‟ın ustalığını ona da ver.

Eğer yurtçu olmazsa, ağabeyi Koyçuman gibi bir Manasçı, Manas ozanı olmak istiyor (Argunşah, 1995: 27).

Hikâyenin devamında, çocuk, ilerleyen yıllarda yıldırım sesli manasçı olarak ün yapacak, Kırgızlar ondan Manas‟ı dinlemek için dağları aşacak, milli bir simge haline gelecek, çektiği tüm sıkıntılara rağmen, milletinin ölmezlik ruhunu simgeleyen, uluyan bu atalar mirası destanın görkemini, derinliğini, güzelliğini daha içten duyacak ve duyuracaktır (Aktaran: Argunşah, 1995: 32-34). Sadece Aytmatov‟un bu eseri bile, manasçıların toplumdaki yerini vurgulamak adına güzel bir örnektir.

Manasçıların toplum içindeki bu özel yerine ve itibarına rağmen, kimi manasçılar bu işi yaptıklarını toplumdan saklarlar. Örneğin manasçı Asankan Cumanaliyev, Manas Destanını bir çocukken, manasçı Inaş‟tan öğrendiğini belirtir. Toplum içinde Manas anlatmayan Inaş, ona çocuk hikâyeleri anlatır gibi destanı anlatmıştır (Kaya, 2007: 1300).

Manascılar destan yaratma ve söyleme yetenekleri dışında, başka kıstaslarla da tasnif edilmişlerdir. Cıldız Orozobekova manasçıların, yaşadıkları devirlere ve destancılık mesleğinin şekillenmesinde, belli bir geleneksel yapı arz etmesinde ne kadar rol aldıklarına göre değişik adlar aldıklarını söyler (Çeribaş, 2010: 70). Ayrıca destancın yaşadığı bölge de bu sınıflandırmalarda rol oynar.

Cıldız Orozobekova manasçıları aşağıda gibi sınıflar:

1. Legandardık Manascılar: Adları efsanelerde yaşayan ve efsaneler yoluyla bildiğimiz çon comokcular (büyük manasçılar), bu sınıfı oluştururlar. Iraman‟ın Ircı Uulu (Oğlu), Caysaŋ Ircı, Keldibek ve Nazar Bolot Uulu (Oğlu) gibi destancılar bu sınıfa dâhil edilebilir. Legandardık manasçılar da kendi aralarında, hayatları tamamen efsanelerden türeyenler (Irçı Uul ve Caysan Irçı gibi) ve hayat hikâyeleri tarihi kaynaklarla, efsanelerin karışmasından oluşanlar olarak ikiye ayrılabilir.

2. Manas Destanın Klasik Örneklerini Yaratan Manasçılar: Bu gruptaki manasçılar, destanın temel olaylarını kendilerine göre geliştirip, destana bireysel olarak birtakım yenilikler getiren destancılardır.

3. Şifahi ve Yazılı Destan Örneklerinden Yararlanan Manasçılar: Bu manasçılar ise, kitaplarda yazılı veya halk arasında anlatılagelen destan örneklerini kendilerine göre geliştirmiş olan destan anlatıcı tiplerdir.

4. Cazgıc Manascılar: Bu grupta yer alan manasçılar, Manas Destanı‟nı yazan manasçılar olarak tanımlanır.

5. Kitabi Örneklerden Yararlan Manasçılar: Bu manasçılar, kitapta yazılı destanları ezberleyerek ve destana kendi tarz ve fikirlerini ekleyerek yeniden yaratanlar olarak adlandırılabilir (Çeribaş, 2010: 70-71).

Orozobekova‟nın tasnifi doğru olmakla birlikte, tasnifin üç esas (devir, icra ve meslekî bilgi) üzerine kurulu olması, birtakım yanlış anlamalara yol açacak tarzdadır. Bu nedenle, böylesi bir sınıflama yapılmak istenirse, manasçıları yaşadıkları devirlere, haklarında bilgi veren şifahi veya yazılı kaynaklara göre, “Legendardık” (sözlü kaynaklardan öğrendiğimiz hayatları efsaneleşmiş manasçılar) ve “Tarihî” (yaşamı hakkında yazılı kaynaklardan bilgi alabildiğimiz manasçılar) şeklinde adlandırmak daha doğru bir yol olarak kabul edilebilir (Çeribaş, 2010: 71).