Maliyetlerin ve Giderlerin Sınıflandırılması

Genel anlamda maliyet ve giderlerin sınıflandırma biçimleri işletmelerin faaliyet alanına göre değişkenlik göstermektedir.

Üretim hacmine göre (Hacim tabanlı): Maliyetler değişken ve sabit olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Üretim miktarına göre değişmeyen maliyetler sabit maliyetler, üretim miktarıyla ilişkili olarak artan ya da azalan maliyetler ise değişken maliyetler olarak nitelendirilmektedir. Değişken maliyetler; üretim miktarıyla ilişkili bir biçimde değişen ve yarı değişken maliyetler ise üretim yapılmasa bile tamamen yok olmayan yani belli bir seviyeye kadar sabit kalarak bu seviyenin aşılması durumunda belli bir noktada yine sabit konumda yer alan maliyetlerden oluşmaktadır (McLaney ve Atrill, 2008: 298-302).

Değişken maliyetler mühendislik maliyeti olarak da bilinmekte ve üretim hacmi değiştikçe değişken maliyetlerin toplamında da değişimler gerçekleşmektedir. Bu bağlamda değişken maliyetler faaliyet ölçüsü ile kesin bir ilişki içerisindedir. Dolayısıyla üretim işletmesindeki direkt malzeme maliyetlerinde artış gerçekleşmeden daha fazla üretim yapma olanağı bulunmamaktadır. Sabit giderler ise etkinlik seviyesindeki değişimlerle birlikte değişimlere neden olmamaktadır. Kısa dönemde üretim tesislerinde, satış hacminde ve çalışanlarda önemli değişimler oluşmayacağından bu maliyetler sabit kalmaktadır. Buna karşın uzun dönemde işletmenin çalışanları ve üretim sahasında daralma ya da genişleme oluşabilmektedir. Nitekim uzun dönemde sabit giderler değişebilmektedir. Bu yaklaşım ekonomide kısa ve uzun dönem ayrımının, muhasebede ise sabit ve değişken maliyetlerin temelini oluşturmaktadır. Ekonomistlere göre kısa dönemde üretim ölçeğindeki kısıtlamaların ortadan kaldırılması olası değildir. Yöneticiler açısından ise üretim ölçeği sadece uzun dönemde değiştirilebilmektedir. Nitekim giderlerin değişken ya da sabit olması belli bir süre içerisinde geçerli ve belirli bir üretim ölçeğiyle sınırlıdır (Maher vd., 2008: 142).

Ürüne yüklenme açısından giderler (Faaliyet tabanlı): Direkt ve endirekt olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Direkt giderler; üretim aşamasında ürünle doğrudan ilişkilendirilebilen giderleri ifade etmektedir. Elma üretimi yapan bir tarım işletmesinde bitki koruma giderleri ya da sulama giderleri buna örnek olarak verilebilir. Üretimi gerçekleştirilen nesne ya da hizmet ile doğrudan doğruya bir ilişkisi belirlenemeyen dolayısıyla üretime olan katkısının gerçekçi temellere dayalı olarak paylaştırılması gereken giderler endirekt giderler olarak adlandırılmaktadır. Elma üretim işletmelerinde, yönetici maaşları, traktörlerin ve binaların amortismanları ile elma bahçesinin tesis dönemi amortismanı da buna örnek olarak verilebilir (Beams vd., 2012: 6).

Belirli bir ölçeğe göre faaliyet gösteren tüm işletmelerde muhasebe standartları çerçevesinde bilanço ve gelir tablosu düzenlemeleri gerekmektedir. Giderleri ortaya çıkaran kaynaklara göre maliyet muhasebesinde 7/A ve 7/B şeklinde sınıflandırılabilmektedir.

Maliyet muhasebesi açısından giderlerin sınıflandırılması Tablo-24’te verilmiştir.

Tablo-24: Maliyet Muhasebesine Göre Giderlerin Sınıflandırılması

7/A 7/B

700 MALİYET MUHASEBESİ BAĞLANTI HESAPLARI

790 İLK MADDE VE MALZEME GİDERLERİ 710 DİREKT İLK MADDE VE MALZEME

GİDERLERİ 791 İŞÇİ ÜCRET VE GİDERLERİ

720 DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ 792 MEMUR ÜCRET VE GİDERLERİ

730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 793 DIŞARDAN SAĞLANAN FAYDA VE

HİZMETLER

740 HİZMET ÜRETİM GİDERLERİ 794 ÇEŞİTLİ GİDERLER

750 ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDERLERİ 795 VERGİ, RESİM VE HARÇLAR 760 PAZARLAMA, SATIŞ VE DAĞITIM

GİDERLERİ

796 AMORTİSMAN VE TÜKENME PAYLARI 770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ 797 FİNANSMAN GİDERLERİ

780 FİNANSMAN GİDERLERİ 798 GİDER ÇEŞİTLERİ YANSITMA HESABI Kaynak: Erkan vd., 2014: 262-267.

İşletme fonksiyonları esas alınarak gider hesaplarının ana hesaplar arasındaki akışı Tablo-25’de gösterilmiştir.

Tablo-25: İşletme Fonksiyonlarında Göre Giderlerin Hesaplar Arasındaki Akışı

Gider Hesapları Bilanço ve Sonuç Hesapları

Gider Hesapları Yansıtma Hesapları 710 DİREKT İLK MADDE VE MALZEME 711 DİREKT İLK MADDE VE MALZEME 151 YARI MAMULLER HESABI 152 MAMULLER 620 SATILAN MAMUL MALİYETİ 720 DİREKT İŞÇİLİK 721 DİREKT İŞÇİLİK 180 - 258 - 263 - 271 - 272 – 280 NOLU HESAPLAR

730 GENEL ÜRETİM 731 GENEL ÜRETİM 624 DAĞITILMAYAN ÜRETİM _GİDERLERİ 740 HİZMET ÜRETİM 741 HİZMET ÜRETİM 652 SATILAN HİZMET _MALİYETİ

154 TAMAMLANMAMIŞ HİZMET MALİYETLERİ 155 TAMAMLANMIŞ HİZMET MALİYETLERİ 170 YILLARA YAYGIN İNŞAAT VE ONARIM MALİYETLERİ 750 ARAŞTIRMA VE

GELİŞTİRME 751 ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME 630 ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME 263 ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDERLERİ 760 PAZARLAMA SATIŞ VE

DAĞITIM 761 PAZARLAMA SATIŞ VE DAĞITIM 631 PAZARLAMA SATIŞ VE DAĞITIM 770 GENEL YÖNETİM 771 GENEL YÖNETİM 632 GENEL YÖNETİM 780 FİNANSMAN 781 FİNANSMAN 660 KISA VADELİ

BORÇLANMA 661 UZUN VADELİ BORÇLANMA

258 ÖZELLİKLİ VARLIKLAR Kaynak: Akdoğan, 2015: 63.

İşletme fonksiyonları esas alınarak gider hesapları şöyle ifade edilebilir:

710 DİREKT İLK MADDE VE MALZEME GİDERLERİ; üretilen bir ürünün kolayca tanımlanabilen herhangi bir parçası bu sınıflandırmada yer almaktadır. Teorik açıdan bu maliyet kalemi bir ürünün üretimi ya da sunumu yapılabilmesi için kullanılan tüm malzemelerin maliyetini içermektedir (Kinney ve Raiborn, 2011: 36). Elma üretiminde kullanılan; fidan, gübre, bitki koruma ilacı, toprak işlemede kullanılan motorin bu giderler kapsamında değerlendirilmektedir.

Dönem içinde üretime katılacak maddelerde 150 İLK MADDE VE MALZEME HESABI alakalandırılır. Dönem sonuna gelindiği bu hesap 711 DİREKT İLK MADDE VE MALZEME HESABI ile karşılaştırılarak kapatılmaktadır (Akdoğan, 2015: 75).

720 DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ; üretim birimlerinde fiilen çalışan ve üretimi gerçekleştiren işçilik giderlerini ifade etmektedir. Bu giderler ürünün maliyetiyle doğrudan ilişkilendirilebildikleri için ürünün maliyetine direkt yüklenmektedir. Ana işçilik giderleri dışında, fazla çalışma, ürün primi gibi ücretler de diret işçilik giderleri içeresinde yer almaktadır (Yükçü, 1999: 105).

Buna ek olarak çalışanlar istikrarlıysa; direkt iş gücü maliyetine işveren tarafından ödenen sigorta giderleri, tatil ve tatil ücreti ve emekli aylığı ile diğer emeklilik ikramiyelerini de içermelidir (Kinney ve Raiborn, 2011: 36).

730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ; bir ürünün imalatı veya bir hizmetin sağlanması için endirekt olan herhangi bir fabrika ya da üretim maliyetidir. Bu nedenle direkt işçilik ve malzeme giderleri dışında kalan endirekt işçilik ve malzeme giderleri bu kapsamda yer almaktadır. Teknolojinin yoğun olarak kullanıldığı ve üretimin daha çok sermayeye dayandığı üretim kollarında genel giderlerin payı oldukça büyüktür. Genel üretim giderleri, üretim hacmine ya da diğer faaliyetlerdeki değişimlere duyarlı olarak değişken ya da sabit özellik kazanmaktadır. Değişken özellikteki genel giderlere; endirekt malzemeler, saatlik ücret karşılığı endirekt iş ücretleri (forklift operatörleri, malzeme işleyiciler ve süreci destekleyen diğer işçilikler vd.), fabrika hizmet giderlerinin değişken kısmı, sabit özellikteki genel giderlere ise makinelerde doğrusal amortisman, fabrika lisans ücretleri, sigorta ve emlak vergileri örnek olarak verilebilir (Kinney and Raiborn, 2011: 37 ).

Bu hesap dönem sonunda 731 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ YANSITMA HESABI ile karşılaştırılarak kapatılmaktadır (Akdoğan, 2015: 98).

Genel üretim giderleri; endirekt malzeme ve işçilik giderleri, memur ücret ve giderleri, dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler, çeşitli giderler (sigorta kira vd.), vergi, resim ve harçlar ile amortisman ve tükenme paylarından oluşmaktadır (Tablo- 26).

Tablo-26: Genel Üretim Giderleri

Gider Türleri Gider Yerleri

İLK MADDE VE MALZEME TEMEL, YARDIMCI,

HİZMET ENDİREKT MALZEME İŞÇİ ÜCRET VE GİDERLERİ TEMEL ENDİREKT İŞÇİLİKLER TÜM İŞÇİLİK YARDIMCI, HİZMET MEMUR ÜCRET VE GİDERLERİ ANA, YARDIMCI, _HİZMET DIŞARIDAN SAĞLANAN FAYDA VE HİZMETLER

TEMEL, YARDIMCI, HİZMET ELEKTRİK, GAZ, SU İLETİŞİM BAKIM, ONARIM TAŞERON

DİĞER DIŞARIDAN SAĞLANAN FAYDA VE HİZMETLER ÇEŞİTLİ GİDELER TEMEL, YARDIMCI, HİZMET SİGORTA GİDERLERİ KİRA GİDERLERİ DİĞER ÇEŞİTLİ GİDERLER

VERGİ, RESİM VE HARÇLAR TEMEL, YARDIMCI, _HİZMET AMORTİSMAN VE TÜKENME

PAYLARI

TEMEL, YARDIMCI, HİZMET

Kaynak: Akdoğan, 2015: 99.

740 HİZMET ÜRETİM GİDERLERİ; hizmet üretimi yapılan işletmelerde gider bildirimi yapıldıkça ilgili hesaba borç olarak kaydedilir (Sevilengül, 2014: 636). 750 ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDERLERİ; ürün maliyetlerini düşürmek, ürün geliştirmek, yeni yöntem ve teknolojiler ortaya koymak amacıyla katlanılan giderlerdir. Dönem sonunda 751 ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDERLERİ YANSITMA HESABI alacağı ile 630 ARAŞTIRMA GİDERLERİ HESABI’na aktarılırken geliştirme faaliyetleriyle ilgili tutarlar sonuç hesaplarına değil maddi olmayan duran varlıklar hesapları içerisindeki 263 ARAŞTIRMA ve

GELİŞTİRME GİDERLERİ HESABI’na aktarılarak aktifleştirilir (Akdoğan, 2015: 127).

760 PAZARLAMA SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİ; işletmelerde pazarlama fonksiyonu gereği katlanılan giderler bu hesapta ele alınmaktadır. Hesabın işleyişi mamulün stoklara girdiği anda veya hizmet üretiliyorsa hizmetin tamamlandığı zamana kadar, mal veya hizmetlerin alıcılara teslimine dek ilgili hesaba borç kaydedilmektedir. Bu giderlere; taşıma, depolama, ambalajlama, satış ve pazarlama birimindeki memur ücretleri, reklam ve satış giderleri, pazarlama faaliyetleriyle ilgili alınan hizmetler ve pazarlama faaliyetlerinde kullanılan taşıtların amortismanları örnek olarak verilebilmektedir. Dönem sonunda bu hesap 761 PAZARLAMA SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİ YANSITMA HESABI ile karşılaştırılarak kapatılmaktadır (Akdoğan, 2015: 135-136).

770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ; yönetim fonksiyonu gereğince, işletme kuruluş ve örgütlenme yapısını oluşturmakla görevli personellerle, hukuk, muhasebe, kredi ve tahsilat, resmi işlemler, güvenlik işlerinin giderleri, idari binaların vergi, sigorta, amortisman giderleri ile misafir ağırlama, idari binaya ait iletişim, elektrik, kira ve su giderleri bu hesaba borç olarak kaydedilir. Dolayısıyla, işletmenin ana faaliyetine ilişkin genel üretim ve pazarlama dışındaki giderler bu hesapta yer almaktadır (Akdoğan ve Tenker, 2001: 189).

780 FİNANSMAN GİDERLERİ; işletmenin finansman sağlamak için katlandığı ve varlıkların maliyetlerine eklenmiş olan faiz vb. giderleridir (Akdoğan, 2015: 152).