Mali Kural Türleri

Mali kurallar aracılığıyla borç tavanları, mali değişkenler için belirlenen hedefler, genellikle nominal ve/veya birincil (faiz dışı) denge ve harcamalar disipline edilmek istenmiştir⁶⁷. Bu değişkenler mali kuralların çeşitlilik göstermesine neden olmuştur.

Her tür ekonomik ve politik değişikliğe bağlı olarak değişebilen kurallar esnek, değişmeyen ve süreklilik arz eden kurallar ise katı kurallar olarak değerlendirilmektedir⁶⁸. Diğer taraftan anayasada belirtilen kurallar anayasal, anayasa haricindeki yasalarda yer alan kurallar yasal kurallar olarak değerlendirilebilmektedir.

Anayasal kurallar, yasal kurallara göre daha katı ve süreklidir⁶⁹. Kapalı kurallar; yasama organının bir üyesi tarafından yapılan teklifin görüşülmesi sonucu onaylanması ile kabul edilen ancak reddedilmesi halinde tekrar başka bir teklifin sunulduğu kurallar iken açık kurallar reddedilen teklif üzerinde değişiklik yapılabilen kurallardır⁷⁰. Enflasyondaki değişmelerin harcama tavanlarına etkisine göre mali kurallar reel ve nominal mali kurallar olarak incelenmektedir. Reel mali kurallar, harcama tavanının bir yılda gerçekleşmesi tahmin edilen enflasyon oranına göre tekrar hesaplanarak yeni bir nominal tavana dönüştürülmesidir. Nominal mali kurallar ise enflasyon oranlarındaki değişimlerin harcama tavanı üzerinde değişikliğe neden olmamaktadır⁷¹. Prosedürel kurallar, en genel tanımla mali kurumların görev ve yetkilerini düzenleyen kurallar⁷²; sayısal kurallar ise maliye politikası araçlarının nominal tutarı ya da oranı şeklinde

65 Mustafa Çolak, “Mali Kural ve Vergi Gelirlerine Etkisi”, Yaklaşım Dergisi, S: 208, Nisan 2010, s. 52.

66 Saygılıoğlu, Erduran , a.g.e. s.13.

67 Kamil Güngör, , “2008 Küresel Krizi Sonrası Yeniden Gündeme Gelen Mali Kural: Avrupa Birliği ve OECD Ülkeleri İçin Bir Değerlendirme”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C:18, S:1, 2016, s. 176.

68 Elif Ayşe Şahin, “Anayasal İktisat Perspektifinden Gelişmiş Ülkelerde Kamu Borçlanmasının Sınırlayıcı Kurallar ve Uygulama Sonuçları”, Mali Kurallar, Ed.: Coşkun Can Aktan, Ahmet Kesik, Fatih Kaya, Yayın No: 2010/48, Ankara 2010, s. 233.

69 Kayalıdere, a.g.e. s. 74.

70 Alberto Alesina, Roberto Perotti, “Budget Deficits and Budget İnstitutions”, Fiscal Institutions and Fiscal Performance, ed. James M. Poterba, 1999, s. 20.

71 Aktan, “Kurumsal Maliye Politikası ve Mali Kurallar”, a.g.e., s. 6.

72 Wyplosz, a.g.e., s. 11.

19 konulan kısıtlardır. Bu bakımdan sayısal kurallar denk bütçe kuralı, borçlanma kuralı, harcama kuralı ve gelir kuralı şeklinde alt ayrıma tabi tutulmaktadır ⁷³.

a. Borçlanma Kuralları

Devletler iç kaynakları yeterli olmadığı dönemlerde borçlanmaya başvurabilmektedir. Başvurulan bu yol uzun vadede kronik açıkları tetiklediğinden devletler borçlanmaya oransal sınırlamalar veya borçlanılan kamu düzeyi açısından yasaklamalar getirmektedir⁷⁴.

Borçlanmaya ilişkin getirilen sınırlamalar için gösterilebilecek en önemli örnek Maastricht kriterleridir. Ekonomik ve parasal birliğin sağlanmasını amaçlayan Avrupa Birliği’nin 7 Şubat 1992 tarihinde Hollanda’nın Maastricht kentinde imzalayıp 1 Şubat 1993 tarihinde yürürlüğe koyduğu Maastricht Kriterlerinde üye devletlerin kamu borçlarının GSYİH’ya oranının %60’ı geçmemesi gerektiği açıkça belirtilmiştir⁷⁵. Diğer taraftan ulusal çapta 4759 sayılı İller Bankası Kanunu’nun 7. maddesine göre belediyelere sağlanan uzun ve kısa vadeli krediler, 09.03.1990 tarihli İller Bankası Kanunu Uygulama Yönetmeliği uyarınca İller Bankasının yıllık yatırım programında yer alması veya bankanın bütçesinde ödeneğin bulunması şartıyla ilgili belediyeye aktarılmaktadır⁷⁶.

b. Harcama Kuralları

Bir devlet varlığını idame ettirmek ve bu bağlamda gerekli hizmetleri yerine getirebilmek için harcama yapmak zorundadır. Yapılacak bu harcamaların bütçe açığına neden olmasını engellemek, siyasilerin oy kazanma amacıyla vergi harcamaları dahil tüm harcamaları arttırmalarını sınırlamak amacıyla uygulanan düzenlemeler harcama kurallarını ifade etmektedir⁷⁷.

73 Hayrettin Kesgingöz, “Maastricht Kriterleri Doğrultusunda Türkiye’de Mali Disiplinin

Sürdürülebilirliği Açısından Mali Kuralın Değerlendirilmesi”,

http://www.sbd.ksu.edu.tr/article/view/5000035268 (05.06.2019) s. 263-264.

74 Bilginoğlu, Maraş, a.g.e., s.57.

75 Selin Dilekli, Kadriye Yeşilkaya, “Maastricht Kriterleri”, T.C. Devlet Planlama Teşkilatı, Aralık, 2002, s. 15.

76 Özhan Çetinkaya, Tolga Demirbaş, “Türkiye’de Belediyelere İlişkin Borçlanma Mevzuatı, Borçlanma Yapısı ve Belediye Borçlanma Yapısının İncelenmesi”, Akdeniz İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, S:

8, 2004, s.23.

77 Barry Anderson, Joseph J. Minarik, “Design Choices for Fiscal Policy Rules”, OECD Journal on Budgeting, C:5, S:4, 2006, s. 167.

20 Harcama kuralları genellikle birincil, cari veya toplam harcamalara getirilen mutlak şartlar ile büyüme oranları veya GSYİH’nın belli bir yüzdesi şeklinde ortaya konmaktadır. Bu kurallar gelire herhangi bir sınırlama getirmediğinden borçların sürdürülebilirliğinin sağlanması hedefiyle doğrudan bir bağlantısı bulunmamaktadır⁷⁸. Ancak harcama kuralları gelir veya harcamanın zamanlamasını geçici olarak ayarlayarak veya manipüle ederek kurallar çerçevesinde hareket eden fırsatçı politikacılara geniş bir boşluk bırakabilmekte ve harcamaların artmasına neden olabilmektedir⁷⁹.

c. Gelir Kuralları

Devlet yöneticileri partizancı düşüncelerle, olağanüstü durumların gerektirdiği hizmetleri yerine getirme gerekçesiyle vergi oranlarında artışa gidebilmekte veya yeni vergiler koyabilmektedir. Bu noktada gelir kuralları çeşitli sebeplerle vergi yükünde meydana gelen artışı sınırlamayı amaçlayan kurallardır⁸⁰.

Gelir kuralları genel olarak emlak vergisi oranlarındaki sınırlamalar şeklinde görülmektedir. Bu sınırlamalar aracılığıyla vergi bilincini ve vergiye gönüllü uyumu sağlamak ile siyasilerin oy maksimizasyonu elde etmesine yönelik yaptırımlarını önlemek amaçlanmaktadır⁸¹.

d. Bütçe Kuralları

Harcama yapan ve bu harcamaları karşılamak için gelir elde etmeye çalışan her idare gibi devlet, harcamalarında israfa yer vermemek, gelirlerinde tasarruf etmek adına bütçe hazırlamaktadır. Fakat bütçe hazırlanırken usulen düzgün olup olmadığına ve mali disiplinin sağlanmasına dikkat edilmesi önem arz etmektedir. Diğer taraftan olası krizlerle başa çıkabilmek adına da bütçe bir araç olarak kullanılabilmektedir. Bütçe bu özelliğini belirli kurallara uyulduğu taktirde göstermektedir. Bütçe hem bir politika

78 Andrea Schaechter, Tidiane Kinda, Nina Budina, Anke Weber, “Fiscal Rules In Response to The Crisis Toward The Next Generation Rules A New Dataset”, IMF Working Paper, S: 187, 2012, s. 7.

79 Allen Schick, “Post-Crisis Fiscal Rules: Stabilising Public Finance While Responding to Economic Aftershocks”, OECD Journal On Budgeting, C: 2010/2, 2010, s. 9.

80 Fatih Yar, “Seçilmiş Bazı Ülkelerde Mali Kural Uygulamalarının Değerlendirilmesi”, Sayıştay Dergisi, S: 93, 2014, s. 72.

81 Doğan Bozdoğan, Selçuk Buyrukoğlu, “Türkiye’de Mali Kural Uygulamaları ve Bu Uygulamaların Vergi Gelirleri Üzerindeki Etkileri”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, S: 2, 2012, s. 94.

21 aracı olması hem de harcamaları ve gelirleri gösteren bir belge olması nedeniyle devlet için önem taşımaktadır.