IV.l. BANKACILIK SEKTÖRÜ
IV.1.1. Bankacılık Sektöründeki Gelişmeler Genel Değerlendirme
2004 yılında dünya ekonomisinin yüksek büyüme hızı, uluslararası faiz oranlarının düşük seyri ve gelişmekte olan ülkelere akan sermaye hareketlerindeki artış, bankacılık sektörü bilançosunun hızlı bir büyüme göstermesine yol açmıştır (Tablo IV. 1.1). Bankaların borç verilebilir fonlarındaki artış, aracı kuramların reel sektörü fonlama gücünü artırmıştır. Ancak, Nisan ve Mayıs aylarında FED’in kısa vadeli faiz oranlarım, aşamalı olarak artırmaya başlayacağı sinyalini vermesi, gelişmekte olan ülkelerin fınansal piyasalarında olduğu üzere, ülkemizde de makroekonomik belirsizlikleri artırmıştır. Ancak, yılın ikinci yarısında fınansal piyasalarda daha istikrarlı bir seyir gözlenmiştir. Gerek makroekonomik istikrar, gerekse AB ile ilgili bekleyişler piyasaları olumlu etkilemiştir. Ayrıca, bu süreçte üretici ve tüketici kesimin bekleyişlerinin olumlu olması, fınansal aracılığın gelişimine destek vermiştir. Petrol fiyatlarındaki artışın olumsuz etkileri ise sınırlı kalmıştır.
TABLO IV.1.1
Gelişmekte Olan Ülkelere Giren Net Sermaye Akımları
(Milyar ABD doları)
2000 2001 2002 2003 2004(1) 20050)
Toplam Sermaye Akımlan 18,9 63,5 62,9 95,6 50,6 5,4
özel Sermaye Akımları 46,6 47,8 61,2 120,4 81,6 47,5
Doğrudan Yatınmlar 177,1 191,2 143,5 147,6 166,9 175,2
Portföy Yatıranları 16,1 -91,3 -99,6 -11,0 -21,3 -23,4
Diğer Sermaye Akımlan -146,6 -52,0 17,3 -16,2 -64,0 -104,4
Resmî Akımlar -27,7 15,7 1,7 -24,8 -31,0 -42,1
Kaynak: IMF World Economic Outlook (Eylül 2004). (1) 2004 ve 2005 yılı projeksiyonudur.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Türk bankacılık sektöründeki toplam banka sayısı, 2004 yılında da konsolidasyon sürecinin devam etmesi nedeniyle, bir önceki yıla göre daralmaya devam etmiştir. 2003 yılında, 50 olan toplam banka sayısı, 2004 yılında 48’e gerilemiştir. Bu dönemde, sektördeki mevduat bankalarının sayısı, 36’dan 35’e gerilerken, KYB’nin sayısı, 14’ten 13’e gerilemiştir. Mevduat bankaları, 3 kamu bankası, 18 özel banka, 13 yabancı banka (6 Türkiye’de kurulmuş yabancı banka ve 7 Türkiye’de şube açmış yabancı banka) ve 1 de TMSF kapsamında bulunan bankadan oluşmaktadır. TMSF kapsamında bulunan Baymdırbank A.Ş. ise, varlık yönetimi fonksiyonu gören “geçiş bankası” olarak kullanılmaktadır. Ayrıca, 2002 yılında TMSF kapsamına alman Pamukbank T.A.Ş. ise, 17 Kasım 2004 tarihinde Türkiye Halk Bankası A.Ş.’ye devredilmiştir.
Bankalar tarafından reel sektöre açılan krediler önemli ölçüde artmıştır. Döviz kurunun istikrarlı seyri ve Türk lirasımn değer kazanması, reel sektör firmalarının malî yapılarım güçlendirerek, kredi taleplerini artırmıştır. Buna paralel olarak, bankaların malî yapılarını güçlendirerek kredi arzlarım genişletmiştir. Bu dönemde, bireysel kredilerdeki hızlı artış ise dikkat çekici bir unsur olmuştur.
26 Haziran 2004 tarihinde yayımlanan Yeni Basel Sermaye yeterliliği uzlaşısıyla (BASEL II) ilgili olarak Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) ile bankaların çalışmaları devam etmektedir. Yeni bakış açısıyla getirilen düzenlemelerin, bankaların faaliyetlerini ve rekabet yapılarını olumlu etkileyeceği beklenmektedir. BASEL Il’ye geçiş sürecinde teknoloji yatırımları gibi ortaya çıkacak maliyetlerin, gelişmekte olan ülke ekonomileri için kısa vadede riskler yaratabileceği düşünülmektedir. Uzun vadede ise, risk yönetiminde piyasa disiplinini artıracak ve riske maruz kalemler için sermaye bulundurmayı teşvik edecektir. Böylece, bankacılık sektöründe etkinliğin ve verimliliğin artacağı düşünülmektedir.
Son yıllarda bankacılık sisteminde istikrarlı bir yapının ortaya çıkabilmesi için önemli adımlar atılmış olmasına rağmen, yeniden yapılandırma süreci devam etmektedir. Bu çerçevede, daha etkin ve istikrarlı bir yapı oluşturabilmek amacıyla, aracılık maliyetlerinin azaltılması konusunda çalışmalar sürdürülmüştür. Bu bağlamda, TMSF’ye bankaların ödemiş olduğu ortalama efektif prim oram 31 Ekim 2003 tarihinde, BDDK kararıyla yarıya düşürülmüştür. Kredilerden alman damga vergisi ve harçlar 2 Ocak 2004 tarihinde kaldırılmıştır. Vadeli mevduat ve katılma hesabı sahiplerinden alınmakta olan Özel İşlem Vergisinin uygulama süresi uzatılmayarak, 2004 yılında uygulamadan kaldırılmıştır. Ticarî kredilerden alınmakta olan yüzde 3 oranındaki KKDF kesintisi, 29 Temmuz 2004 tarihinde yürürlükten kaldırılmıştır. Diğer taraftan, tüketici kredisi artış hızım sınırlandırmak
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
amacıyla, tüketici kredileri üzerinden alınmakta olan yüzde 10 oranındaki KKDF oram, 15 Ağustos 2004 tarihinde yüzde 15’e yükseltilmiştir.
Bankaların toplam personel sayısı, 2004 yılı Eylül ayında 2003 yılı sonuna göre, 123.249’dan 126.970'e yükselirken, toplam şube sayısı, 5,966’dan 6.050’ye çıkmıştır (Tablo IV. 1.2). Bankacılık sektörü yeniden yapılandırma sürecinin devam etmesi, kamu bankaları ve TMSF kapsamındaki bankaların personel ve şube sayılarım azaltmış, özel bankaların personel ve şube sayılarım ise artırmıştır. Yabancı bankaların personel sayısı artarken, şube sayısı banka sayısındaki düşüşe paralel olarak azalmıştır.
TABLO IV.1.2
BANKA GRUPLARININ SEKTÖR PAYLARI (Yüzde)
Toplam
Aktifler TMD(I) Krediler
Takipteki
Alacaklar Mevduat Personel® Şube®
Aralık 2003 İtibarıyla Kamu 33,3 44,7 18,3 49,8 38,5 37.994 1.971 Özel 57,0 48,2 69,1 37,1 56,8 70.614 3.594 TMSF 2,8 4,6 1,1 9,6 2,7 4.518 175 Yabancı 2,8 1,5 4,1 1,4 2,0 5.481 209 Kalkınma ve Yatınm 4,1 1,0 7,5 2,1 0,0 4.642 17 Sektör Toplamı 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 - -(Katrilyon TL) 249,7 106,8 66,2 8,6 155,3 123.249 5.966 Kasım 2004 İtibarıyla Kamu. 34,6 49,6 20,0 39,8 42,0 36.920 1.957 Özel 57,6 45,8 69,8 52,8 55,5 75.540 3.692 TMSF 0,6 1,2 0,0 2,0 0,0 4.201 174 Yabancı 3,5 2,3 4,9 2,4 2,5 5.733 208 Kalkınma ve Yatınm 3,6 1,0 5,3 2,9 0,0 4.576 19 Sektör Toplamı 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 • -(Katrilyon TL) 303,5 127,6 97,2 6,0 187,3 126.970 6.050
Kaynak: TCMB, Türkiye Bankalar Birliği.
(1) Toplam menkul değerler, alım-satım amaçlı, satılmaya hazır ve vadeye kadar elde tutulacak menkul değerler kalemlerinin toplamından oluşmaktadır.
(2) Eylül ayı itibarıyla, personel kişi, şube adet.
IV . 1,2. B an k acılık Sektörü B ilançosu yla İlgili G elişm eler
Bankacılık sektörünün toplam aktifleri, enflasyondaki düşüş eğilimi, ekonomik büyüme ve yaşanan sermaye girişleri nedeniyle, fınansal sistemin derinleşmesi sonucu, 2004 yılı Kasım ayında bir önceki yıl sonuna göre, reel olarak yüzde 12 oranında artarak, 303,5 katrilyon Türk lirasına yükselmiştir.
B a n k a c ılık
sektörünün bilanço büyüklüğü, 2004 yılı Kasım ayında 213,8 milyar A B D
dolarına yükselmiştir,
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Toplam aktifler, ABD dolan cinsinden ise yüzde 20 oranında artarak, 2003 yılı sonunda 178,9 milyar ABD dolarından 2004 yılı Kasım ayında 213,8 milyar ABD dolarına yükselmiştir (Tablo IV. 1.3).
TABLO IV.1.3
TOPLAM AKTİF VE PA YLAR1
Aralık 2003 Kasım 2004
Milyar Pay Milyar Pay
ABD dolan (yüzde) ABD dolan (yüzd
Toplam 178,9 100,0 213,8 100,0
Kamu Bankaları 59,6 33,3 74,0 34,6
Özel Bankalar 101,9 57,0 123,3 57,6
TMSF Bankaları 5,1 2,8 1,4 0,6
Yabancı Bankalar 5,0 2,8 7,4 3,5
Kalkınma ve Yatırım Bankaları 7,4 4,1 7,8 3,6
Kaynak: TCMB.
2004 yılı Kasım ayında kamu bankaları, özel bankalar ve yabancı bankaların, toplam aktifler içerisindeki payı, bir önceki yıl sonuna göre artarken, TMSF kapsamında bulunan bankalar ve kalkınma yatırım bankalarının payı daralmıştır. TMSF kapsamındaki bankaların payındaki daralma, banka sayısındaki düşüş ve bu bankaların tasfiye süreçlerinin devam etmesinden kaynaklanmıştır.
2004 yılının ilk on bir aylık döneminde, konsolide bankacılık sektörü bilançosundaki gelişmeler incelendiğinde, Türk lirası cinsinden aktifler, reel bazda yüzde 13 oranında, yabancı para cinsinden aktifler ise, yüzde 9 oranında artmıştır. Yabancı para cinsinden aktifler ABD doları bazında ise, yüzde 17 oranında artmıştır. Konsolide bilançonun Türk lirası cinsinden pasif kalemleri, reel bazda yüzde 17 oranında, yabancı para cinsinden pasif kalemler ise, yüzde 5 oranında artmıştır. Aynı dönemde, yabancı para cinsinden pasif kalemler, ABD doları bazında ise yüzde 13 oranında artmıştır.
Bankacılık sektörünün aktifleri İçerisinde, en çok artan kalem, 2003 yılında olduğu gibi, yine krediler kalemi olmuştur (Tablo IV. 1.4). Finansal istikrarın sağlanması, nominal kredi faiz oranlarının düşmesi ve ekonomik büyüme nedeniyle, hem kredi arzı hem de kredi talebi artmıştır. Bu dönemde, en çok artan kredi kalemleri, geri dönmeme olasılığının daha sınırlı olması beklenen tüketici kredileri, kredi kartlarıyla KOBÎ’ye açılan krediler olmuştur. Ayrıca, ekonomik büyüme, nominal faiz oranlarının düşmesi ve döviz kurunun istikrarlı seyri, firmaların malî yapılarını olumlu etkilemiş ve takipteki krediler önemli ölçüde daralmıştır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
TABLO IV. 1.4
BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN SEÇİLMİŞ BİLANÇO KALEMLERİ (Trilyon TL)
Aralık 2003 ________ Kasım 2004
K.B. Ö.B. Y.B. Toplam K.B. Ö.B. Y.B. Toplam
AKTİF TOPLAMI 83.134 142.274 6.944 249.696 104.996 174.957 10.562 303.484
Türk lirası 61.583 77.440 3.898 154.827 79.417 96.814 6.621 190.834
Yabancı Para 21.551 64.833 3.045 94.869 25.580 78.144 3.940 112.650
1. Bankalardan Alacaklar 5.365 6.369 78715.141 5.331 9.192 1.158 18.602
2. Toplam Menkul Değerler (Net)*11 47.716 51.485 1.608 106.844 63.326 58.399 2,977 127.554
Türk lirası 35.999 27.670 90469.994 49.477 30.348 2.271 84.511 Yabancı Para 11.717 23.815 70436.851 13.849 28,051 707 43.043 3. Krediler 12.100 45.763 2.711 66.222 19.395 67.862 4.776 97.215 Türk lirası 10.232 21.741 1.423 36.176 16.259 38.996 3.049 60.996 Yabancı Para 1.868 24.022 1.288 30.045 3.136 28.866 1.726 36.219 4. Takipteki Alacaklar (Brüt) 4.300 3.200 123 8.629 2.385 3.169 146 5.997
5. Faiz ve Gelir Tahakkuk Reeskontları 4.490 7.417 19112.687 3.544 6.167 281 10.453 6. İştirakler ve Bağlı Ortaklıklar(Net) 938 7.959 70 9.154 1.062 10.134 104 11.517
7. Diğer Aktifler 1.643 1.907 362 4.204 2.220 2.238 300 4.921 PASİF TOPLAMI 78.634 103.893 4.700 187.303 104.996 174.957 10.562 303.484 Türk lirası 56.370 44.090 1.394 101.878 77.127 88.080 6.253 179.748 Yabancı Para 22.264 59.804 3.306 85.425 27.869 86.877 4.309 123.736 1. Mevduat 59.862 88.180 3.137 155.312 83.134 142.274 6.944 249.696 Türk lirası 42.344 34.864 59179.845 60.705 67.222 3.469 141.673 Yabancı Para 17.518 53.315 2.546 75.467 22.429 75.052 3.474 108.023
2. Repo İşlemlerinden Sağlanan Fonlar 1.018 8.103 20 11.241 2.404 10.698 642 13.910
3. Bankalara Borçlar 2.338 18.158 1.391 25.947 3.061 23.075 2.440 32.010
4. Faiz ve Gider Reeskontları 752 1.375 146 2.402 922 1.541 112 2.646
5. Özkaynaklar 9.574 20.961 1.668 35.542 9.745 26.716 2.022 44.810
Ödenmiş Sermaye 3.693 6.470 51313.615 3.792 7.775 567 14.802
Yedek Akçeler 164 1.109 29521.528 559 2.231 384 22.879
Dönem Kâr/Zarar 1,790 2.921 188 5.612 2.529 2.840 200 6.099
Geçmiş Dönem Kâr/Zarar 0 -2.897 -119 -29.332 264 -535 35 -21.582
Seçilmiş Bilanço Dışı Kalemler 0 0 0 0 0 0 0 0
1 Gayrinakdî Krediler ve
Yükümlülükler 5.769 35.686 1.434 46.653 7.721 45.070 2.216 57.059
2.Taahhütler 6.126 68.013 10.944 87.567 8.170 110.007 13.251 133.750
Kaynak: TCMB.
K.B.: Kamu bankaları, Ö.B.: Özel bankalar, Y.B.: Yabancı bankalar.
(1) Toplam menkul değerler, ahm-satım amaçlı,'satılmaya hazır ve vadeye kadar elde tutulacak menkul değerler kalemlerinin toplamından oluşmaktadır.
Konsolide bilanço içerisinde, en büyük paya sahip olan toplam menkul değerler kalemi de, artış eğiliminde olmasına rağmen, artış hızı kredilere göre sınırlı gerçekleşmiştir. 2004 yılında borç yönetiminin, mevcut program çerçevesinde başarılı bir şekilde sürdürülmesi ve banka dışı kesimin, DİBS
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
portföyündeki artış sonucu, bankalar kamu sektöründen ziyade reel sektörü fonlamıştır.
Bankaların likit varlıklarından TCMB’den alacaklar kalemi, 2004 yılında kamu bankalarının yüksek likiditeleri nedeniyle artış eğiliminde olmuştur. Para piyasalarından alacaklar ise, aynı dönemde önemli ölçüde daralırken, bankalardan alacaklar kalemi de artmıştır. Bankalardan alacaklar kalemindeki artış, özel bankaların yurt dışı bankalardan alacaklarındaki artıştan kaynaklanmıştır.
Aktif kalemlerden zorunlu karşılıklar kalemi de, mevduat hacmindeki yüksek artışa paralel olarak önemli ölçüde yükselmiştir. Türk lirası cinsinden zorunlu karşılıklar, reel bazda yüzde 35 ve yabancı para cinsinden zorunlu karşılıklar ise, reel bazda yüzde 9 oranında artmıştır. Bankaların öz kaynaklar kalemi, 2004 yılında artış eğilimde olurken, bankaların kârlılıkları ise reel bazda değişmemiştir.
Banka pasifleri içinde, en büyük paya sahip kalem olan mevduatlar, 2004 yılında artış eğiliminde olmuştur. Enflasyon oranının tek haneli rakamlara inmesiyle beraber, artan makroekonomik istikrar, fınansal sistemin büyümesine yol açmıştır. Hem Türk lirası cinsinden hem de yabancı para cinsinden mevduatların artmasına rağmen, Türk lirası cinsinden mevduatlardaki artış daha yüksek olmuştur. Türk lirası cinsinden mevduatların daha yüksek oranda artmasına yol açan faktörlerden biri de, tasfiye sürecinde olan Türkiye İmar Bankası T.A.Ş.’de tasarruf mevduatı bulunan mudilerin mevduatlarının önemli kısmının, 2004 yılı Ocak ayında, T.C. Ziraat Bankası A.Ş.’ye blokeli vadeli Türk lirası mevduat olarak yatırılmasıdır. Bankacılık sektörünün finansman kaynaklarından biri olan repo işlemlerinden sağlanan fonlar kalemi de, reel bazda yüzde 14 oranında artmıştır. Ayrıca, 2004 yılında bankaların, yurt dışı bankalardan sağlamış oldukları kredilerde de, önemli bir yükseliş gözlenmiştir. Kamu bankaları, özel bankalar ve yabancı bankaların yurt dışı bankalardan sağlamış oldukları krediler, makroekonomik istikrar ve yurt dışı piyasalardaki yüksek likiditeden dolayı artmıştır.
Bankaların malî tablolarıyla ilgili dikkat çeken bir nokta ise, bilanço dışı kalemlerin bilanço kalemlerine göre, daha hızlı bir artış göstermiş olmasıdır. Bilanço dışı işlemlerden olan gayrinakdî kredi ve yükümlülükler kalemi, reel bazda yüzde 12 oranında artarken, taahhütler kalemi, yüzde 40 oranında artmıştır. Türk lirası cinsinden taahhütler, reel bazda yüzde 64 oranında artarken, yabancı para cinsinden taahhütler ise, yüzde 7 oranında artmıştır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
IV . 1.2.A . Krediler
Aracılık faaliyetleri, 2004 yılında yüksek enflasyon sürecinin kırılmaya başlanması ve makroekonomik belirsizliklerin azalması sonucu, önemli ölçüde artmıştır. Krediler, kredi faiz oranlarının düşmesi ve ekonominin büyüme eğiliminin sürmesi nedeniyle, arz ve talep yönlü artış eğilimini sürdürmüştür (Grafik IV. 1.1). Kredi hacminin artış hızı, 2003 yılı Ağustos-2004 yılı Nisan ayında yüksek oranda artarken, 2004 yılı Haziran ayından itibaren daha sınırlı oranda artmıştır. Kredilerdeki artış, bankaların bireysel bankacılığa ağırlık vermeleri nedeniyle, özellikle tüketici kredileri, kredi kartlarıyla KOBÎ kredilerinde daha hızlı olmuştur. Toplam krediler, 2004 yılı Kasım ayında bir önceki yıl sonuna göre, reel olarak yüzde 35 oranında artarak, 97,2 katrilyon Türk lirasına yükselmiştir. Bu dönemde, Türk lirası cinsinden krediler, reel bazda yüzde 55; yabancı para cinsinden krediler ise yüzde 11 oranında artmıştır.
K red i hacm i, 2 0 0 4 y ılın d a n o m in a l f a i z o ra n la rın d a ki g e rile m e ve e k o n o m ik bü yü m eyle beraber, kred i a rz ve ta le b in d e k i artış so n u c u n d a büyüm üştür. GRAFİK IV.1.1