Makale ve Seminerler

Suresh Chandra Sen Gupta‟nın “Bir Orta Asya Özbek Türk Destanı AlpamıĢ: MenĢei ve Varyantları” adlı makalesi, 1968 yılında Journal of the Asiatic Society‟de, yayınlanan makale; Çiğdem Yıldırım tarafından Türkçe‟ye çevrilerek 1982 yılında yayımlanmıĢtır. Makalede, AlpamıĢ Destanı‟nın Fazıl YoldaĢoğlu varyantının Lev M.

Penkovskiy tarafından 1958 yılında yayınlanmıĢ Rusça çevirisi esas alınmıĢtır. Makale AlpamıĢ Destanı‟nın özetiyle baĢlar ve destanda geçen yer ve boy adları esas alınarak destanın tarihî hakkında yorumlar yapılır. Destanın, Bamsı Beyrek Hikâyesi ile farklı noktaları kısaca iĢlendikten sonra destanın Altay varyantı Alıp-ManaĢ‟ın özeti verilir. Bu bölümde Özbek varyantı ile Altay varyantı karĢılaĢtırılmıĢ ve Özbek varyantının daha yeni ve akla yakın olduğu değerlendirmesi yapılmıĢtır. Destan metninin daha kapsamlı bir özeti makalenin sonunda verilir. (Yıldırım 1982).

Walter Feldman‟ın, 1983 yılında yayınlanan “The Motif-line in the Uzbek Oral Epic (Özbek Sözlü Destanlarında Motif Dizisi)” adlı makalesi, Özbek destanlarının bazı özellikleri üzerinde durmaktadır. GiriĢ kısmında Özbek destanları ve destan anlatıcıları hakkında bilgi verildikten sonra “AlpamıĢ”, “Rüstem Han”, “Dalli”, “Sahip Kıran” ve “ġahdar Han” gibi destanlardan verilen örneklere bağlı olarak; Özbek destanlarının konuları, kalıp ifadeleri ve motifleri ele alınmıĢtır. (Feldman 1983).

Metin Ergun, “AlpamıĢ Destanı‟nın Varyantlarında Ad Verme Geleneği ve Bu Geleneğin Türk Kültürü Ġçindeki Yeri” adlı makalesinde Türk kültüründeki ad verme geleneği ile AlpamıĢ Destanı‟nda kahramana ad verme geleneğini değerlendirmiĢtir. (Ergun 1990).

Yine Metin Ergun‟a ait olan bir baĢka çalıĢma: “Bamsı Beyrek ile AlpamıĢ Destanı‟nın Coğrafyası” adlı makaledir. Metin Ergun, bu çalıĢmada AlpamıĢ Destanı‟nın dört varyantını tanıtmıĢ ve Özbek varyantını da Kazak ve Karakalpak varyantlarıyla beraber, Kongrat varyantı olarak değerlendirmiĢtir. ÇalıĢmasında varyantların bazı özelliklerini değerlendirdikten sonra ve bu varyantlardaki coğrafî adları karĢılaĢtırarak, coğrafî adların zaman içinde değiĢmesinin sebepleri üzerinde durmuĢtur. (Ergun 1992).

Albert B. Lord‟un “Central Asiatic and Balkan Epic” adlı makalesi de AlpamıĢ Destanı üzerinedir. Bu makale 1995 yılında Metin Ekici tarafından Türkçe‟ye tercüme edilerek “Orta-Asya ve Balkan Destanları Arasında ĠliĢkiler” adıyla yayımlanmıĢtır. A. Lord, bu çalıĢmada AlpamıĢ Destanı, Bamsı Beyrek Hikâyesi ve üç Güney Slav destanının kahramanın dönüĢü kısmını benzer ve farklılıklarını dokuz madde olarak incelemiĢtir. Makalenin “Ekler” kısmında AlpamıĢ Destanı‟nın özeti verilmiĢtir. (Ekici 1995).

Doğan Kaya, “AlpamıĢ Destanı” adlı makalesinde destanın tarihî ve kahramanlarıyla ilgili değerlendirmeler yapmıĢtır. Doğan Kaya çalıĢmasında Özbek

25

varyantının özetini de vermiĢtir. Bu makale; Dünya HoĢgörü-Manas-Abay Yılı VII. Uluslararası Türk Halk Edebîyatı Semineri ve Türk Dünyası Kültür Kurultayı bildirileri arasında sunulmuĢtur. (Kaya 1995).

Selami Fedakar‟ın “AlpamıĢ Destanı ve Bey Böyrek Hikâyesi Arasında Bir KarĢılaĢtırma” adlı makalesinde Bamsı Beyrek Hikâyesi‟nin Anadolu‟da halen anlatılan varyantı olan Bey Böyrek Hikâyesi ile AlpamıĢ Destanı‟nın yapısı karĢılaĢtırılmıĢ ve metinlerin özeti verilmiĢtir. Fedakar, bu çalıĢmada anlatmaların epizot ve motiflerini de değerlendirmiĢtir. (Fedakar 2001).

Cabbar ĠĢankul‟un “AlpamıĢ Destanı ve Dede Korkut Kitabı‟ndaki Mitolojik Motifler” adlı makalesi de Selami Fedakâr tarafından Türkiye Türkçesine aktarılmıĢ ve Millî Folklor Dergisi‟nde yayımlanmıĢtır. Cabbar ĠĢankul bu çalıĢmada AlpamıĢ Destanı ve Dede Korkut Kitabı‟ndaki anlatmalarda geçen kahramanların tutsak edilmesi motifini karĢılaĢtırmalı olarak incelemiĢtir. ( Fedakar 2001).

Cabbar ĠĢankul‟un “Uluslararası Türk Dünyası Halk Edebîyatı Kurultayı”nda sunduğu “Folklor ve Onu Tetkik Metodu” adlı bildirisi, Figen Güner Dilek tarafından Türkiye Türkçesine aktarılmıĢtır. Cabbar ĠĢankul, AlpamıĢ Destanı‟nın Özbekistan‟da farklı destan anlatıcılarından derlenen varyantlarından örnekler vererek, destanın epik formüllerini gruplandırmıĢtır. (Dilek 2002).

Yine aynı kurultayda Töre Mirzayev‟in “AlpamıĢ Destanı‟nın Öğrenilmesi” adlı bildirisi de önemli bir çalıĢmadır. Figen Güner Dilek tarafından Türkiye Türkçesine aktarılmıĢ olan bu çalıĢmada Töre Mirzayev, AlpamıĢ Destanı‟nın Özbek varyantları üzerine yapılan çalıĢmaları dört gruba ayırarak ve yıllara göre tanıtmıĢtır. (Dilek 2002).

V. M. Jirmunskiy‟nin 1960 yılında yayımlanan, “Epiçeskoye Skazaniye ob AlpamıĢe i Odisseye Gomera” (AlpamıĢ Hakkındaki Destan ve Homer‟in Odissey‟i) adlı makalesi, 1966 yılında da “The Epic of „Alpamysh‟ and the Return of Odysseus” (AlpamıĢ Destanı ve Odissey‟in DönüĢü) adıyla Londra‟da yayımlanır. AlpamıĢ Destanı‟nın varyantlarının tanıtılması, AlpamıĢ Destanı‟nın Özbek varyantı hakkında kısa bilgi, Fazıl YoldaĢoğlu anlatmasının özetinden sonra AlpamıĢ ve Odissey destanlarının “kahramanın dönüĢü” bölümleri olay örgüsü ve epizotları bakımından karĢılaĢtırılmıĢtır. (Fedakar 2003).

Hüseyin Baydemir, “Özbek Folklorunda Rekabet ve YarıĢ” adlı makalesinde Özbek edebîyatında bu motifin metinlerdeki kullanımını açıklamıĢtır. ÇalıĢmada özellikle, AlpamıĢ Destanı‟nda geçen rekabet ve yarıĢ bölümlerini destandan örnekler

vererek değerlendirmiĢtir. Baysarı ve Bayböri kardeĢler arasında geçen zekat isteme hadisesini gizli bir rekabet olarak değerlendiren Baydemir, Berçin için mücadele eden Alplerin kendi arasında yarıĢtığından söz eder. Yine baĢkahramanın Berçin‟i alma mücadelesi de bir yarıĢ ve rekabet ortamını yansıtır. Bu makale Tematik Türkoloji dergisinde 47-58 sayfaları arasında yayımlanmıĢtır. (Baydemir 2010).

AlpamıĢ Destanı‟nın Altay varyantı üzerine Gülda Çetindağ tarafından Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde bir çalıĢma yapılmıĢtır. “Alıp-ManaĢ Destanı‟nda Yer Alan Sembolik Unsurlar” ismini taĢıyan bu çalıĢma doktora semineri olarak sunulmuĢ; destanda bulunan semboller bakımından bir değerlendirme yapılmıĢtır. (Çetindağ 2007).