Madrit SözleĢmesi’nin Değerlendirilmesi:

Madrit SözleĢmesi Paris SözleĢmesi‘nden farklı olarak sahte kaynak iĢaretlerinin yanı sıra aldatıcı kaynak iĢaretlerini ilk kez düzenlemiĢ olması olumlu bir geliĢmedir.

Bu olumlu geliĢmeye rağmen SözleĢme‘nin bazı eksiklikleri vardır. Öncelikle SözleĢme‘ye taraf olan ülkelerin sayısı azdır. Amerika BirleĢik Devletleri (ABD), Almanya ve Ġtalya gibi uluslararası ticarette söz sahibi olan ülkeler bu SözleĢme‘ye taraf olmamıĢlardır. SözleĢmeye taraf olan ülkelerin azlığı SözleĢme‘nin uluslararası etkisini azaltmıĢtır.275

SözleĢme kaynak iĢareti kavramını tanımlamamıĢtır. Ayrıca sahte veya aldatıcı kaynak iĢaretlerinin tercüme edilerek veya ‗tür‘, ‗cins‘ gibi eklemelerle veya malın gerçek coğrafi kaynağı da gösterilerek kullanılması yasaklanmamıĢtır.276

SözleĢme yaptırımlar açısından da yetersiz kalmıĢtır. Sahte veya aldatıcı kaynak iĢaretini taĢıyan mallara el koyma sadece malların ithalatı sırasında uygulanabilmekteyken mallar transit halindeyken mallara el konulamamaktadır.

275 _{O‘Connor, The Law of Geographical Indications, s. 32, Baeumer, Wiesbaden, s.9.} 276_{Baeumer, Wiesbaden, s. 9.}

SözleĢme, taraf ülkelere jenerik ad seviyesine gelmiĢ adları belirleme yetkisini ülkelerin ulusal mahkemelerine vermiĢtir. Fakat yerel mahkemeler bağcılık ürünleri üzerindeki adların jenerik ad haline gelip gelmedikleri konusunda karar vermeye yetkili değildirler. Mal türleri açısından bağcılık ürünleri lehine SözleĢme‘de ayrımcılık yapılması bu tarz ürünlere tam koruma sağlanması eleĢtirilmiĢtir.277

Ayrıca yerel mahkemelerin jenerik adlar konusunda birbirleriyle çeliĢkili kararlar vermeleri, bir ülkede tanınan bir ürünün jenerik hale gelmesine rağmen baĢka ülkeler de jenerik ad olmaması ilgili maddenin iĢlerliğini azaltmıĢtır.278

Bu nedenlerden dolayı Madrit SözleĢmesi uluslararası alanda istenen baĢarıyı gösterememiĢ ve etkisi istenen düzeyde olamamıĢtır.

C. MenĢe Adlarının Korunması ve Uluslararası Tescili için Lizbon SözleĢmesi

1. Genel Olarak:

MenĢe Adlarının Korunması ve Uluslararası Tescili için Lizbon SözleĢmesi 31 Ekim 1958 yılında imzalanmıĢ, 14 Temmuz 1967 tarihinde revize edilmiĢ ve 28 Eylül 1979 tarihinde değiĢtirilmiĢtir. 1966‘da Dünya Fikri Haklar Örgütü tarafından tutulan sicil sistemine geçilmiĢtir. 2002‘de Lizbon uygulanıĢını düzenlemek üzere Lizbon SözleĢmesi‘nin Uygulanmasına Yönelik Tüzük kabul edilmiĢtir.279

01.06.2009 tarihi itibariyle SözleĢme‘ye 26 ülke taraftır280

Türkiye bu SözleĢme‘ye taraf değildir.

SözleĢme WIPO tarafından yürütülmektedir. Paris SözleĢmesi‘ne taraf olan ülkeler Lizbon SözleĢmesi‘ne katılabilirler. Lizbon SözleĢmesi‘ne taraf olan ülkeler,

277

Ilgaz, s. 124; Addor,Grazioli, s.877; Rangekar, s. 17.

278

Cristhopher Heath, Geographical Indications: International, Bilateral and Regional Agreements, New Frontiers of Intellectual Property Law:IP and Cultural Heritage, Geographical Indications, Enforcement and Overprotection, (Editors: Health Christoper, Kamperman Sanders Anselm), Hart Publishing, Oxford, Portland, Oregon, 2005, s. 108-110

279

Regulations under The Lisbon Agreement for The Protection of Applelations of Origin and Their International Registration, http://www.wipo.int/treaties/en/registration/lisbon/trtdocs_wo013.html, (04.02.2009)

Paris SözleĢmesi‘nin 19. maddesinde bahsi geçen özel birlikler kapsamında kurulan Lizbon Birliği‘ni oluĢtururlar. Birliğin her üyesi kendi kurulunun üyesidir. Kurulun en önemli görevleri arasında, Birliğin program ve bütçesinin düzenlenmesi, Lizbon sisteminin kullanılmasına iliĢkin ücretlerin belirlenmesi de dahil olmak üzere yönetmelik üzerindeki değiĢikliklerin düzenlenmesi yer alır. SözleĢme‘nin amacı menĢe adlarının uluslararası alanda korunmasını sağlamaktır.

2. Lizbon SözleĢmesi’nin Coğrafi Köken Gösteren ĠĢaretlere ĠliĢkin Kapsamı:

SözleĢme sadece menĢe adlarını düzenlemiĢtir. SözleĢme menĢe adı kavramını tanımlayarak ‘coğrafi sınırları belirlenmiş özel bir yöre, bir bölge veya

ülkeden kaynaklanmış olan, doğal ve beşeri faktörleri de dahil olmak üzere ürünün tüm veya esas nitelik ve özelliklerinin bu coğrafi alandan alan ürünlerin tanımlanmasında kullanılan yöre, bölge veya ülkeye ait coğrafi yer adıdır’. (2/1.

madde).

Tanımdan da anlaĢılacağı üzere SözleĢme mal kavramından daha geniĢ olan ürün kavramını kullanmıĢtır ve ürün bazında herhangi bir sınırlama getirmemiĢtir. Böylece bu Ģartlara haiz tüm ürünler ister tarım ürünü ister sınai ürün olsun Lizbon SözleĢmesi‘ne göre korunabileceklerdir.281

Bir ürünün menĢe adı olabilmesi için mutlaka coğrafi yer adı olması gerekmektedir. Ayrıca bu coğrafi adın mutlaka ürünün kaynaklandığı yeri göstermesi gerekmektedir. Böylece dolaylı kaynak iĢaretleri SözleĢme kapsamında korunmamakta sadece coğrafi kökene doğrudan iĢaret eden adlar korunmaktadır. SözleĢme‘ye göre ürünün coğrafi kökeni olarak bir ülke, bir bölge veya bir yöre adı gösterilebilinir.

Ayrıca SözleĢme‘ye göre bir ürünün menĢe adı olarak korunabilmesi için ürünün coğrafi kökenini göstermesinin yanında ürünün bu coğrafi kökenden

281 _{SözleĢme ürün bazında bir ayırım yapmamıĢ olsa da doktrinde bazı yazarlar Lizbon}

SözleĢmesi‘nde ürünün kökeni ile nitelik ve özelliği arasında çok sıkı bir bağın aranıyor olmasını, sınai ürünlerde ürünün tüm veya esas nitelik ve özelliklerinin belirtilen coğrafi çevreden kaynaklandığının ispatının zor olmasından dolayı ister istemez sınai ürünlerinin SözleĢme‘nin kapsamı dıĢında kalmasına yol açtığını belirtmiĢlerdir. Ilgaz, s. 124.

kaynaklanan nitelik ve özelliklere sahip olması da gerekmektedir.282

Ürünün nitelik ve özelliklerinin tamamen ve esas itibariyle belirtilen coğrafi çevreden ve bu çevreye özgü unsurlardan kaynaklanması gerekmektedir. Ürünün nitelik ve özellikleriyle kaynaklandığı coğrafi çevre arasındaki bağın çok sıkı olması gerekmektedir. Çevreye özgü unsurlar çevrenin doğal yapısından ve beĢeri özelliklerinden kaynaklanmalıdır. Bu tanıma uymayan coğrafi köken gösteren iĢaretler SözleĢme kapsamında korunamazlar. Örneğin Paris ve Madrit SözleĢmesi‘nin kapsamında olan kaynak iĢaretleri bu tanıma uymadığından Lizbon SözleĢmesi‘nin kapsamı dıĢındadır.

SözleĢme‘nin sadece menĢe adlarını tanımlaması ve bu Ģartlara haiz olan coğrafi adları koruması SözleĢme‘nin kapsamını daraltmıĢtır.

3. Lizbon SözleĢmesi’nde Korumanın ġartları:

Bir menĢe adının SözleĢme kapsamında korunabilmesi için öncelikle kaynak ülkede menĢe adı olarak korunması gerekmektedir (1/2. madde) Koruma iĢlemi mutlaka resmi bir dayanağa sahip olmalıdır. Bu resmi iĢlem bu adın menĢe adı niteliğini taĢıdığını ve koruma altına alındığını gösteren bir hukuki ya da idari bir iĢlem, yargı kararı ya da tescil iĢlemi Ģeklinde olabilir.283

Bu resmi iĢlem korumanın içeriğini (coğrafi alanı, korumanın kapsamını, menĢe adını kullanabilecek kiĢileri) belirlemek için gerekmektedir.

Kaynak ülkede korunan menĢe adları SözleĢme kapsamında korunabilmeleri için bu menĢe adlarının kaynak ülkenin yetkili bürosu tarafından WIPO Uluslararası

282 _{Lizbon SözleĢmesi‘nin Ġngilizce versiyonunda ürünün bu coğrafi kökenden kaynaklanan nitelik ve}

özelliklere sahip olması da gerekmektedir Ģeklinde yazmasına rağmen SözleĢme‘nin Fransızca metninde ‗ürünün kalite ya da karakteristik özelliklerinin‘ diye belirtildiğini ve ürünün kalite ve karakteristik özelliklerinin birbirinin alternatif özelliği olduğunu, kümülatif özelliği olmadığını belirtmiĢtir. Mihaly Fiscor, Challenges To The Lisbon System, Forum on Gegraphical Indications and Appellations of Origin, Jointly Organized By The World Intellectual Property Organization (WIPO) and The National Institute of Industrial Property (INPI) of Portugal, Lisbon, 30-31 October 2008, http://www.wipo.int/edocs/mdocs/geoind/en/wipo_geo_lis_08/wipo_geo_lis_08_theme1_ficsor.doc (25.04.2009)

283 _{WIPO:Intellectual Property Handbook:Policy, Law and Use, WIPO Publication No: 489.}

http://www.wipo.int/export/sites/www/about-ip/en/iprm/pdf/ch2.pdf, s.113, (12.12.2007); Ilgaz, s. 125; Amy P. Cotton, ‗123 Years At The Negotiating Table And Stil No Dessert? The Case In Support of TRIPS Geographical Indication Protections‘, Chicago Kent Law Review, Volume 82, No 3, 2007, s. 1303.

Büro‘suna tescil baĢvurusunun yapılması ve WIPO Uluslararası Büro tarafından tescil edilmeleri gerekmektedir. SözleĢme‘ye göre ilgili kiĢilerin Uluslararası Büro‘ya doğrudan baĢvurup tescil talep etme yetkisi bulunmamaktadır. Ulusal yetkili otorite tescil baĢvurusunu kendi adına değil bu menĢe adını kullanma hakkına haiz gerçek veya tüzel kiĢiler adına yapmaktadır. Uluslararası Büro‘nun tescil baĢvurusunu esasa iliĢkin olarak inceleme yetkisi bulunmamaktadır, Uluslararası Büro sadece baĢvuruyu Ģeklen inceler.

ġekli açıdan uygun bulunan tescil baĢvurusu Uluslararası Büro tarafından tutulan Sicil‘e kaydedilir. Büro daha sonra bu tescili zaman geçirmeksizin SözleĢmeye taraf olan ülkelerin yetkili bürolarına bildirmek ve kendi yayını olan ‗Les Appellations d‘origine‘ isimli dergide yayımlamak zorundadır. (5/2. madde).

SözleĢmeye taraf olan ülkeler tescilin kendilerine bildirilmesinden itibaren bir yıl içinde tescil baĢvurusuna itiraz etme ve tescili istenen menĢe adının kendi ülkelerinde korunamayacağını bildirme hakları vardır.

Ülkeler itiraz ederlerken itirazlarını belirgin bir Ģekilde belirtmek zorundadırlar.284

Süresi içinde itiraz edilmeyen menĢe adları tescil tarihinden itibaren SözleĢme‘ye taraf olan ülkelerde korunmaya baĢlarlar. Tesciline itiraz edilmiĢ ülkelerde menĢe adı korunmaz.

284 _{SözleĢmeye taraf olan ülkeler menĢe adının kendi ülkelerine korunup korunamayacağı konusunda}

kendi takdir haklarını kullanırlar. WIPO Intellectual Property Handbook:Policy, Law and Use, http://www.wipo.int/export/sites/www/about-ip/en/iprm/pdf/ch2.pdf s.114, (12.12.2007) Lizbon SözleĢme‘si Yönetmeliği 9/2. maddesi itiraz edilirken itiraz dilekçesinde olması gereken hususları belirtmiĢtir.

4. Lizbon SözleĢmesi’nde Jenerik Adlar:

SözleĢme‘nin 6. maddesi jenerik adları düzenlemiĢtir. SözleĢme‘nin 6. maddesine göre tescil edilen menĢe adları eğer kaynak ülkede menĢe adı olarak korunuyorlarsa diğer taraf ülkelerde jenerik ad haline dönüĢemez. Örneğin bir ülkede Konyak içkisi jenerik ad haline dönüĢse bile eğer Konyak menĢe adının kaynaklandığı ülkede bu ad hala menĢe adı olarak korunuyor ve jenerik ad seviyesine düĢmediyse bu ad SözleĢmeye taraf olan bütün ülkelerde menĢe adı olarak korunmaya devam edecektir. SözleĢme Paris SözleĢmesi‘nden farklı olarak ulusal mahkemelere jenerik adların tespit edilmesi konusunda herhangi bir yetki vermemiĢtir.

5. Lizbon SözleĢmesi’nde Korumanın Kapsamı, Koruma Süresi ve Korumanın Sona Ermesi:

SözleĢme‘nin 3. maddesine göre menĢe adının taklidi veya ihlali yasaklanmıĢ olup, ürünün gerçek kaynağı belirtilse dahi, menĢe adının tercüme edilmesi veya ‗tür‘, ‗tip‘, ‗yapım‘, ‗taklit‘ gibi sözcüklerle bir arada kullanılması yasaklanmıĢtır. Böylece tescilli olan ‗Laguiole‘ menĢe adını üretmeye yetkili olmayan üreticinin ürettiği peynirler üzerinde ‗Laguiole tarzında‘ peynir ya da tescilli olan ‗ Collioure‘ menĢe adını kullanmaya yetkili olmayan üreticinin ürettiği Ģarap üzerinde ‗Laguiole cinsi Ģarap‘ gibi ifadeler kullanılması yasaklanmıĢtır.

MenĢe adı kendi menĢe ülkesinde korunduğu sürece uluslararası koruması SözleĢme kapsamında devam etmektedir. Yenileme prosedürü bulunmamaktadır. MenĢe adının koruması sadece iki durumda bitmektedir. Birincisi menĢe adı kaynak ülkede jenerik ad haline dönüĢür, ikincisi ise kaynak ülkenin yetkili makamların talebi üzerine, Uluslararası Büro‘nun tescilin iptalini istemesi durumudur. (Lizbon SözleĢmesi‘nin Uygulamasına Yönelik Tüzük 15. madde).

Lizbon SözleĢmesi‘ne göre tescil edilmiĢ bir menĢe adının ihlallere karĢı korunmasının ne tür kanuni iĢlemlerle sağlanabileceği SözleĢme‘nin 8. maddesinde

belirtilmiĢtir. Bu maddeye göre yasal giriĢimde bulunmak, savcının talebi üzerine yetkili Büroya tanınmıĢtır. Ayrıca, kamu veya özel sektör alanında, gerçek ya da tüzel kiĢi olsun bu kiĢilere de mahkemeye baĢvurma yetkisi tanınmıĢtır.

Kaynak ülkenin yetkili makamın talebi üzerine menĢe ad sicilindeki bilgilerde değiĢiklik yapma imkanı bulunmaktadır. Fakat bu değiĢiklik talebi menĢe adın kendisi ve korumaya konu ürünü kapsayamaz (Lizbon SözleĢmesi‘nin Uygulamasına Yönelik Tüzük 13. madde).

6. Marka Olarak Kullanılan MenĢe Adlarının Terkini:

Lizbon SözleĢmesi‘nin 5/6. maddesi‘ne göre ‘Tescil bildirimini alan ülke,

söz konusu menşe adı üçüncü kişiler tarafından öteden beri kullanılıyorsa ve beşinci maddenin üçüncü fıkrası kapsamında söz konusu ülke tarafından herhangi bir ret bildiriminde bulunulmamışsa, bu ülke tarafından üçüncü kişiye bu kullanımı sona erdirmek için iki yılı aşmayacak bir süre verilir. Bu sürenin dolmasıyla, önceki hak sona erdirilir ve sadece tescilli menşe adına koruma sağlanmış olur.‘ SözleĢme‘nin

5/6. maddesi sadece tescilli menĢe adının sadece yetkisiz üçüncü kiĢiler tarafından menĢe adı olarak kullanılması durumuyla sınırlı değildir bu durumun yanında menĢe adı ile aynı olan veya menĢe adını içeren markaların, menĢe adının tescilinden önce iyi niyetle tescil edilmiĢ ve kullanılmaya baĢlanmıĢ olduğu durumlarda da söz konusudur. Bu maddeden de anlaĢılacağı üzere SözleĢme açıkça daha sonradan tescil edilen menĢe adlarına markalara oranla üstünlük tanımaktadır.