ULUSLARARASI DÜZENLEMELER VE TÜRK HUKUKUNDA COĞRAFĠ ĠġARET KAVRAMI:
B. MenĢe Adı Kavramı:
3. MenĢe Adına Konu Ürünün Tüm veya Esas Nitelik ve Özelliklerinin Hepsinin Coğrafi Çevreden Kaynaklanması Zorunludur:
Ürünlerin menĢe adı alabilmeleri için sadece ünlü olmaları yetmemektedir. Bu özelliğe ek olarak ürünün bu coğrafi kökenden kaynaklanan spesifik özeliklere ya da karakteristik özeliklere sahip olması gerekmektedir.55
Lizbon SözleĢmesi, ürünün nitelik ve özelliği ile coğrafi çevre arasında çok sıkı bir bağ aramaktadır. Ürün kendisine özellik katan tüm veya esaslı unsurları bu coğrafyadan kazanmalıdır. Bu unsurlar, o coğrafi çevrenin doğal yapısından (örneğin toprağın yapısı, bitki örtüsü ve iklim) ve beĢeri nitelikli özeliklerinden (örneğin ürünlerin geleneksel metotlarla üretilmesi gibi) kaynaklanması gerekmektedir. Yabancı literatürde doğal ve beĢeri özellikleri tanımlamada kullanılan genel kavram ise ‗Terroir‘dır. Bu kavram Fransızca kökenli bir kavram olup Ġngilizceye tercümesi yapılmamıĢtır. ‗Terroir‘ sözcüğü bir bölgeye ait olan doğal ve beĢeri özelliklerinin
52 Gündoğdu, Türk Hukukunda Coğrafi ĠĢaret Kavramı, s. 65. Ayrıca bir ürünün bir ülkenin
tamamına atfedilmesi hali, geleneksel özellikli ürünlerde de söz konusu olmamaktadır.
53 Addor , Grazioli, s. 868.
54 http://www.wipo.int/ipdl/en/search/lisbon/search-struct.jsp, ( 6.4.2008). 55 Addor, Grazioli , s. 868.
tümünü tanımlamaktadır doğal özellikler olarak bölgenin coğrafyası, iklimi, topografyası ve toprağını, beĢeri faktörler olarak ise bu bölgeyi ve toprağı iĢleyen yetenekli üreticileri kapsamaktadır.56
Ayrıca ürünle ilgili tüm iĢlemlerin bu bölgede gerçekleĢmesi gerekmektedir.
4. Avrupa Birliği Hukukunda MenĢe Adı Kavramı:
MenĢe adı 510/2006 sayılı Tarım Ürünleri ve Gıda Maddelerinde Mahreç ĠĢaretlerinin ve MenĢe Adlarının Korunması Hakkında Avrupa Birliği Tüzüğünde tanımlanmıĢtır. Bu tanımda Lizbon SözleĢmesi‘nden farklı olarak ‗appelation of origin‘ kavramı değil ‗designation of origin‘ kavramı kullanılmıĢtır.
510/2006 sayılı Tarım Ürünleri ve Gıda Maddelerinde Mahreç ĠĢaretlerinin ve MenĢe Adlarının Korunması Hakkında Tüzüğün 2/1. a maddesinde tarım ürünleri ve gıda maddeleri bakımından menĢe adı tanımlanmıĢtır. Bu tanıma göre ‘menşe adı,
doğal ve beşeri faktörler dahil olmak üzere, kalitesi veya karakteristik özellikleri tamamen veya esasen coğrafi sınırları belirlenmiş bir bölge, yöre veya istisnai durumlarda bir ülkeden kaynaklanan; üretimi işlenmesi ve hazırlanması işlemlerinin tamamen belirlenen coğrafyada yapıldığı bir tarım ürününü veya gıda maddesini belirten bir bölge, spesifik bir yer veya istisnai durumlarda bir ülkenin adıdır.’
Tüzük‘te belirtilen menĢe adının unsurlarını incelediğimizde ürün kavramı Lizbon ve TRIPs SözleĢmelerinde belirtilen ürün kavramından farklı olarak ele alınmıĢtır. Tüzük‘te sadece belirli tarım ürünleri ve gıda maddeleri üzerindeki adlar koruma altına alınmıĢtır. Tüzük uyarınca sadece,
56 Oskari Rovamo, ‗Monopolising Names? The Protection of Geographical Indications in the
European Community‘, Helsinki University Faculty of Law Department of Public Law, Project: Globalisation, International Law and IPR, Helsinki, Finlandiya, 2006. s. 8. http://ethesis.helsinki.fi/julkaisut/oik/julki/pg/rovamo/, (06.06.2007); Cornelis Van Leeuwen, Gerard Seguin, ‗ The Concept of Terroir In Viticulture‘, Journal of Wine Research, Volume 17, No 1, 2006, s. 1-8.
- Topluluk Kurucu AnlaĢması‘nın 1 numaralı Ekinde57 belirtilen ve insan tüketimi için öngörülmüĢ olan tarım ürünleri58
,
- Tüzüğün 1 numaralı Ekinde59 yer alan gıda maddeleri60 ve
- Tüzüğün 2 numaralı Ekinde61 yer alan tarım ürünleri62 üzerindeki menĢe adlarını düzenlemektedir.
Tüzük‘te menĢe adı kavramının, ürünün kaynaklandığı coğrafi alanı, ürününün coğrafi kökenini, menĢeini göstermesi gerektiği belirtilmiĢtir. Ürünün coğrafi kökeni olarak bir bölgenin adı, spesifik bir yerin adı veya istisnai durumlarda bir ülkenin adı gösterilebilmektedir. Yapılan bu tanıma göre Tüzük‘te ürünün coğrafi kökeni olarak sadece coğrafi yer adları gösterilebilmekte, doğrudan nitelikli menĢe isimlerine izin verilmektedir. Ürünün coğrafi kökenini gösteren semboller, iĢaretler, grafikler, Ģekiller menĢe adı olamazlar. Ürünün tüm veya esas nitelik ya da özelliklerinin belirli coğrafi çevreden kaynaklanması zorunludur. Bu unsur Lizbon SözleĢmesi‘nde belirtilen unsura benzemekle birlikte ‗ürünün tüm veya esas nitelik ya da (tüm veya esas) özelliklerinin belirli coğrafi çevreden kaynaklanması Ģartı aranmaktadır böylece ürünün sadece niteliklerinin ya da sadece özelliklerinin tümüyle veya esas itibariyle belirli bir coğrafi bölgeden kaynaklanması yeterlidir. AB Tüzüğü‘nün bu özelliği Tüzüğün uygulamasını kolaylaĢtırmıĢtır.
MenĢe adların AB Tüzüğündeki 2.1.a maddesinde belirtilen diğer bir unsuru ise ürünün üretimi, iĢlenmesi ve hazırlanması iĢlemlerinin tümüyle belirtilen coğrafi bölge sınırları içinde yapılmasının zorunlu olmasıdır.
57http://europa.eu.int/eur-lex/en/treaties/dat/C_2002325EN.015701.html, (20.8.2007) 58
AnlaĢmanın 1 numaralı ekinde sayılan tarım ürünlerinden insan tüketimine uygun olanlara örnek olarak, et, balık, doğal bal, mandıra ürünleri, yenilebilir sebze ve meyveler, kahve, çay, baharatlar, tahıl-huhubat, pekmek, yağlar, Ģeker, kakao vs. gösterilebilir.
59 Annex I, Foodstuffs Referred to in Article 1(1), OJ (Officail Journal) L 93, 31.03.2006, s. 22. 60 Bu tarım ürünleri bira, bitki özünden yapılan içecekler, ekmek, pasta, kek, Ģekerleme ve diğer unlu
mamuller, doğal sakızlar ve reçineler, hardal ezmesi ile makarnadır.
61 Annex II, Agricultural Products Referred to in Article 1(1), OJ L93, 31.03.2006, s. 23.
62 Bu tarım ürünleri kurutulmuĢ otlar, yağ esansları, ĢiĢe mantarı, kırmızı böceği boyası, çiçekler, süs
5. Türk Hukukunda MenĢe Adı Kavramı:
555 sayılı Kanun Hükmünde Kararname‘de ise menĢe adı 555 sayılı Coğrafi ĠĢaretlerin Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname‘nin (CoğĠĢKHK) 3/3. madde de tanımlanmıĢtır. Bu tanıma göre;
-‘Coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, alan, bölge veya çok özel durumlarda ülkeden kaynaklanan bir ürün olması,
-Tüm veya esas nitelik veya özellikleri bu yöre, alan veya bölgeye özgü doğa ve beşeri unsurlardan kaynaklanan bir unsur olması,
- Üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinin tümüyle bu yöre, alan veya bölge sınırları içinde yapılan bir ürün olması’ gerekmektedir.
555 sayılı Coğrafi ĠĢaretlerin Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararnameye ĠliĢkin Uygulama Yönetmeliğin63
3/2. maddesinde ise menĢe adı, ‗bir
ürünün coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, alan, bölge veya çok özel durumlarda ülkeden kaynaklanması, üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinin tümüyle bu yöre, alan veya bölge sınırları içinde yapılması koşulu ile o yöre, alan veya bölge adını’
belirten iĢaret olarak tanımlanmıĢtır.64
Bu tanımda görüldüğü gibi Lizbon SözleĢmesi‘nde ve AB Tüzüğünde belirtilen menĢe adı tanımları CoğĠĢKHK‘de belirtilen menĢe adı tanımına mehaz olmaktadır.
63
R.G. 5.11.1995,S. 22454.
64
Taslakta menĢe adı 2/m maddesinde Ģöyle tanımlanmıĢtır, ‘Coğrafi sınırları belirlenmiş özel bir
yöre, bir bölge veya istisnai durumlarda bir ülkeden kaynaklanan nitelik veya özelliklerinin tamamını yahut bunlardan esaslı olanlarını söz konusu coğrafi alana özgü doğal ve beşeri faktörlerden alan ve üretimi, işlenmesi ve hazırlanması işlemlerinin tümü bu coğrafi alanda gerçekleştirilen ürünlerin söz konusu bölge, coğrafi sınırları belirlenmiş özel bir yöre veya istisnai durumlarda ülke adıyla anılan isimlerini yahut belirli bir bölge, yer veya istisnai durumlarda ülkeden kaynaklandığı ve menşe adları için belirtilen diğer şartları sağladığı halde, adında coğrafi bir ibare yer almayan ürünlerin geleneksel olarak kullanılan güncel dilde yerleşmiş adlarını’ ifade eder.
C. Coğrafi ĠĢaret Kavramı:
Ġlk kez Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü tarafından hazırlanan ve 1975 yılında yayımlana Uluslararası SözleĢme Taslağında tanımlanan coğrafi iĢaret kavramı üst bir kavram olarak belirlenmiĢtir. Bu kavramın kapsamına menĢe adları, kaynak iĢaretleri ve geleneksel iĢaretler girmektedir.65
Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü‘nün terminolojisinde coğrafi iĢaret kavramı sadece coğrafi kökenine göndermede bulunan belirgin özellikli ürünler için kullanılmamıĢtır.66
Ancak bu metin taslak olarak kalmıĢ ve uluslararası sözleĢme olarak yürürlüğe girmemiĢtir.
Coğrafi iĢaret kavramı 1992 tarihli 2081/92 sayılı AB Tüzüğünde, 2006 tarihli 510/2006 sayılı AB Tüzüğünde ve TRIPs‘de dar anlamıyla yani mahreç iĢareti anlamıyla kullanılmıĢtır. Doktrinde de zaman zaman bu kavram mahreç ve menĢe adlarını içine alacak Ģekilde bir üst kavram olarak da kullanılmıĢtır.67
Ancak AB Tüzüğü ve TRIPs‘deki düzenlemelerden sonra coğrafi iĢaret kavramının bir üst kavram olarak kullanılmaktan vazgeçildiği, sadece mahreç iĢareti olarak kullanıldığı görülmektedir. 68
65 Ludwing Baeumer,‗Various Forms of Protection of Geographical Indications and Possible
Consequences For An International Treaty‘, Symposium on The International Protection of Geographical Indications organized by World Intellectuall Property Organisation (WIPO) in Cooperation with The Ministry of Industry and Energy of Portugal, Funchal (Maderia, Portugal), October 13-14 1993, Geneva, s. 32; Robert Tinlot, ‗Geographical Indications for Wine‘, Symposium on The International Protection of Geographical Indications organized by WIPO in Cooperation with the Government of The Federal Rebublic of Germany, Wiesbaden (Germany), October 17-18 1991, WIPO Publication, Geneva, 1992, s. 39.(Geographical Indicatins for Wine)
66
Ürünün coğrafi kökenine göndermede bulunan belirli özellikli ürünler hem TRIPs hem eski 208/92 sayılı AB Tüzüğü‘nde belirtilmiĢ olmasına rağmen ABAD 10 Kasım 1992‘de verdiği kararda C-3/91 (Exportur SA vs. LOR SA and Confiserie du Tech) ürünler bulundukları bölgenin coğrafi kökenine göndermede bulunan belirli nitelik ve özelikte ürünler olmasalar dahi coğrafi iĢaret olarak korunmalıdırlar diye karar vermiĢtir.
67Conrad, s. 13; O‘Connor, The Law of Geographical Indications, s. 23; O‘Connor, Geographical
Indications in National and International Law, s. 10.
68 Ludwing Baeumer, ‗Protection of Geographical Indications Under WIPO Treaties and Questions
Concerning The Relationship Between Those Treaties and The TRIPS Agreement‘, Symposium on the Protection of Geographical Indications in the Worldwide Context, Organized by WIPO in Cooperation with the Hungarian Patent Office, Eger (Hungary), 24-25 October 1997, WIPO Publication, Geneva, 1999, s.13; Norrsjö, s. 11; Höpperger, s. 13.
1. 510/2006 Sayılı Avrupa Birliği Tüzüğünde Coğrafi ĠĢaret Kavramı:
510/2006 sayılı Avrupa Birliği Tüzüğü‘ne göre bir tarım ürünü veya gıda maddesini tanımlamak üzere kullanılan bölge adı, belirgin bir yerin adı veya istisnai durumlarda bir ülkenin adı, bu tarım ürünü veya gıda maddesinin 510/2006 Sayılı Tüzüğün 2/1(b) hükmünde belirtilen Ģartlara sahip olması durumunda coğrafi iĢaret niteliği kazanmaktadır. 510/2006 sayılı Tüzüğün 2/1(b) hükmünde belirtilen Ģartlar;
- Tarım ürünü ya da gıda maddesi bu bölgeden, spesifik yerden ya da ülkeden kaynaklanmalıdır.
- Tarım ürünü ya da gıda maddesi bu coğrafi kökene göndermede bulunan spesifik bir özelliğe ya da üne ya da diğer özelliklere sahip olmalıdır.
- Tarım ürününün ya da gıda maddesinin üretimi ve/veya iĢlenmesi ve/veya hazırlanması iĢlemlerinin belirtilen coğrafi alan içinde yapılması gerekmektedir.
MenĢe adında olduğu gibi coğrafi iĢarette de mutlaka coğrafi bölgenin, spesifik yerin ya da bazı istisnai durumlarda bir ülkenin adının tarım ürününü ya da gıda maddesinin kaynağı gösterilirken belirtilmesi gerekmektedir. Bu maddeye göre sadece doğrudan nitelikli coğrafi iĢaretler korunmaktadır.
Tüzüğün 2.1/b maddesindeki tanıma göre, coğrafi iĢaret, coğrafi iĢarete konu olan ürünün belirgin bir niteliği, ünü ya da diğer özellikleri itibarıyla coğrafi kökenine göndermede bulunması gerekmektedir. Bu ifadeden, ürünün belirgin bir niteliği veya ünü ya da diğer özelliklerinden sadece birinin bulunmasının yeterli olduğu anlaĢılmaktadır. Ürünün üretimi, iĢlenmesi ve hazırlanması iĢlemlerinden en az birinin belirtilen coğrafi alan içinde yapılması zorunlu ve yeterlidir.
2. TRIPS SözleĢmesi’nde Coğrafi ĠĢaret Kavramı:
TRIPs‘de coğrafi iĢaretlerle ilgili olarak Avrupa Birliği Tüzüğünde kullanılan coğrafi iĢaret (geographical indications) terimini kullanmıĢtır. TRIPs‘de coğrafi iĢaretler, menĢe adları ve mahreç iĢaretleri olarak iki ayrı kavramda belirtilmeyerek, tek bir terim kapsamında tanımlanmıĢtır. Bu tanıma göre ‘bir malın üye ülke
devletlerden birinin ülkesinden ya da bu devlet ülkesindeki bir bölge ya da yöreden kaynaklandığına işaret eden, malın belirli bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle bu coğrafi kökene göndermede bulunan gösterge/işaret’ Ģeklinde
tanımlanmıĢtır. (22.1. madde)
TRIPs‘in coğrafi iĢaret tanımı AB Tüzüğünde aynı kavram için yaptığı tanıma göre daha geniĢ kapsamlıdır. Buna göre, TRIPs hükümleri uyarınca menĢe adının mutlaka coğrafi yeri gösteren bir ad olmasını zorunlu değildir, bunun yerine gösterge kavramını temel alınmıĢtır. TRIPs AnlaĢması‘na göre coğrafi yerin adını açıkça belirten bir kelime, ifade kullanılabileceği gibi, coğrafi yerin adını içermeyen kelimeler, iĢaretler, sembollerde kullanılabilmektedir.69
Tanımdan da anlaĢılacağı gibi malın sadece niteliği, ünü veya diğer özellikleri bakımından esas itibariyle coğrafi kökene göndermede bulunması yeterlidir. Avrupa Birliği Tüzüğünde belirtilen coğrafi iĢaret tanımdan farklı olarak, TRIPs‘deki coğrafi iĢaret tanımda, malın üretimi ve/veya iĢlenmesi ve/veya hazırlanması iĢlemlerinden en az birinin, belirtilen coğrafi alan içinde yapılması unsuru açıkça aranmamıĢtır. Ayrıca TRIPs‘de malın nitelik ya da ün ya da diğer özelliklerinin belirli coğrafi bölgeye özgü doğal ve beĢeri unsurlardan kaynaklanması gerektiğini açıkça belirtilmemiĢtir. Fakat bu maddede yer alan ‗belirli bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri‘ ifadesindeki ‗diğer özellik‘ unsurunun, doğal ve beĢeri unsurlardan kaynaklanan özellikleri zaten içerdiği bu nedenle de ‗doğal ve beĢeri unsur‘ ifadelerine tanımda açıkça yer verilmesine gerek duyulmadığı ifade edilmektedir.70
69 Yıldız, Coğrafi ĠĢaret Kavramı, s. 73; Jacques Audier, TRIPs Agreement: Geographical Indications,
European Commission, Directorate-General for Trade, Office for Offical Publications of the European Communities, Luxembourg, 2000, s. 38.
70 WIPO Geographical Indications, SCT/10/4, Standing Committe on the Law of Trademarks,