4. TURİZME YÖNELİK TUTUMLAR VE TUTUMLARI AÇIKLAMADA
4.3. Sosyal Mübadele (Değişim) Teorisi
Turizm literatüründe turizme yönelik tutumları açıklamada yararlanılan sosyal mübadele (değişim) teorisi; sosyoloji, sosyal psikoloji, ekonomi, antropoloji, yönetim ve organizasyon bilim dallarının farklı yaklaşımlarıyla ele alınan, disiplinler arası bir teoridir. Homans (1950, 1961) ve Blau (1964) bireysel ilişkileri; Emerson (1972) sosyal ağ ilişkilerini, Thibaut ve Kelley (1959) grupların sosyal ilişki tatmini ile ilgili yaptıkları çalışmalar ile teoriye katkılar sağlamışlardır. Homans, sosyal davranışı
133
mübadele ilişkisi ile açıklayan teoriyi geliştirmiş, Blau sosyal ilişkiyi tanımlarken sosyal mübadele teorisi kavramını ilk kullanan (Bedük ve Ertürk, 2015, 5) bilim insanı olmuş ve bir değişim süreci olarak sosyal etkileşime vurgu yapmıştır. Sosyal mübadele teorisi; bireyler arasında maddi ya da maddi olmayan kaynakların mübadelesinde, taraflar arasında ödül/bedel dengesinin gözetildiğini ve söz konusu dengenin yarattığı karşılıklı sosyal etkileri açıklamaya çalışmaktadır. Sosyal mübadele teorisinin ilkeleri şu şekildedir (Searle, 2000):
Bireyler ilişkiye ödül bekledikleri için girmektedir.
İlişkinin devamlılığı, ödülün varlığına ve artarak devam etmesine bağlıdır.
İlişkinin devam etmesi, taraflardan birinin karşılık vermesine ve alınacak ödülün söz konusu tarafa adil gelmesine bağlıdır.
Sosyal ilişkinin bedeli, ödülünü aşmamalıdır.
Beklenilen ödülü alma olasılığının yüksek olması gerekmektedir.
Sosyal mübadele teorisi sosyal ilişkileri; tarafların birbirleriyle ilişkilerinden elde etmiş oldukları ödüller12 ve katlanmış oldukları bedeller13 üzerinden incelemektedir. Bu bağlamda; sosyal ilişkiden alınanlar ödül, verilenler ise bedel olarak adlandırılmaktadır. Teoriye göre; bireyler “saygı, sevgi, arkadaşlık, önemsenme…” gibi ödülleri elde edecekleri beklentisiyle, öznel bir maliyet-fayda analizi yaparak, alternatifleri karşılaştırarak bir seçim yapmakta ve sosyal ilişki içerisine girmektedir. Ancak sosyal mübadelede; genellikle mübadeleden elde edilen ödüller yasal bir zemine oturtularak garanti altına alınmamıştır. Bu durum sosyal mübadele içerisine giren bireylerin ödüllerin edinimi ile belirsizliği baştan kabul etmesi anlamına gelmektedir. Birey gelecekte bir yerde, bir zamanda ödülünü alabilir, beklediğinden daha az bir ödül alabilir ya da hiçbir zaman ödülünü alamayabilir. Bu bağlamda birey beklentisinin karşılanma düzeyine göre sosyal ilişkisini güçlendirebilir, askıya alabilir veya ilişkiyi sonlandırabilir.
12 Ödüller; bireyin sosyal ilişkisinde sevildiğini, saygı duyulduğunu, onaylandığını hissetmesi gibi
soyut, maddi yarar sağlaması gibi somut kazanımları içermektedir.
13Bedeller; bireyin sosyal ilişki sürecinde zamanını, enerjisini harcaması, diğer bireylerin ilişkiyi
onaylamamasından kaynaklanan dışlanmaları ve ilişki sonucunda maddi zararlara yol açan kayıplardan oluşmaktadır.
134
Ap (1992)’a göre teori, bireyler ya da gruplar arasında gerçekleşen etkileşimde, kaynakların mübadelesini açıklamaktadır. Mübadelesi yapılan kaynaklar arasında; sevgi, statü, bilgi, para, mallar ve hizmetler yer almaktadır. Aşağıda mübadeleye konu kaynaklar ve taşıdıkları özellikleri Çizelge 4’te sunulmuştur.
Çizelge 4. Mübadele Kaynakları ve Taşıdıkları Özellikler
Mübadele Kaynakları Ka yna klar ın Öz ell ikl er i
Sevgi Statü Bilgi Para Mallar Hizmetler
Birey ve
Diğerleri Arasındaki İlişki
Kazanç Bazen Kazanç Ne Kazanç,
Ne de Kayıp Kayıp Kayıp
Ne Kazanç, Ne de Kayıp Verme ve Alma
Arasındaki İlişki
Olumlu Olumlu Olumsuz Olumsuz Olumsuz Olumsuz İhtiyaçların
Sözlü İfadesi Çok Zor Zor Biraz Zor Biraz Zor Biraz Zor Biraz Zor Ayni Karşılıklık / Mübadele Yeteneği Olabildiğince Mümkün Mümkün Mümkün Mümkün Değil Mümkün Olabildiğince Mümkün Mübadele
Aralığı En Dar Dar Biraz Dar En Dar Biraz Dar Dar
Kişiler Arası
İlişki ve
Mübadele
Ayrılamaz,
Yakın Ayrılamaz, Yakın Şartlı Olarak Ayrılabilir Ayrılabilir Şartlı Olarak Ayrılabilir Ayrılamaz, Yakın İşleme Giriş Zamanı Daha Fazla Zaman Daha Fazla Zaman Ne Daha Fazla Ne De Daha Az Zaman Daha Az Zaman Daha Az Zaman Daha Fazla Zaman
Ödül Gecikmesi Uzun Uzun Uzun/ Kısa Kısa Kısa Uzun
Optimum Grup Büyüklüğü
Daha
Küçük Daha Küçük Daha Büyük Daha Büyük Daha Büyük Daha Küçük Kaynak Optimizasyonu Daracık Daha Az Dar Dar En Dar/ En Geniş Daha Az Dar Dar
Depolama Alanı İçsel/Dışsal İçsel/Dışsal İçsel/Dışsal Dışsal Dışsal Dışsal
Kaynak: Törnblom ve Kazemi (2012, 45).
Sosyal Mübadele Teorisi ekseninde insanların davranışlarını etkileyen temel etmenler arasında; sosyal etkileşimlerin ödül-bedel ilişkinin bulunduğu bir mübadele süreci olarak görülmesi ve etkileşime geçme güdülerinin etkisi (bencil-kişisel çıkar odaklı veya özgecil-toplumsal çıkar odaklı) bulunmaktadır. Bireyler arasında ilişkilerde yardımlaşmaya yönelik mübadeleler gönüllülük esasına göre gerçekleşmektedir (Nunkoo, 2016).
135
Sosyal etkileşim içerisindeki bireylerin; fiziksel yakınlığı, sosyal yakınlığı, karşılıklı bağımlılıkları, sosyal rasyonel davranışları (yardım etme, işbirliği yapma, paylaşma, bağışlama ve benzerleri), mübadelede sürecinde beklentilerin karşılanması durumunda verdikleri karşılıklılık normu, mübadeleyi kolaylaştırmakta ve etkileşim sürecini devam ettirmektedir (Erdoğan, 2013).
Turizm açısından teori incelendiğinde; turist-yerel halk karşılaşmalarında mübadele tatmini ve ödüllendirme için bir fırsat olarak görülebileceği veya yerel halkın sömürü dürtülerini teşvik ederek, pekiştirebileceği ifade edilmektedir (Nunkoo, 2016). Burada belirtilmesi gereken önemli bir husus da mübadele tarafları arasındaki güven duygusunun varlığı ve bu duygunun zarara uğramamasıdır. Çünkü mübadele taraflarının birbirine güveni, sosyal mübadelenin gerçekleşmesi ve sürdürülmesi için önemlidir. Ap (1992) sosyal mübadele teorisine göre; turizmden fayda elde eden yerel halkın (sektörden gelir elde eden) turizme yönelik olumlu algı ve tutumlara sahip olduğunu, turizmden fayda elde etmeyen (sektörden gelir elde etmeyen) yerel halkın turizme yönelik algı ve tutumlarının olumsuz yönde olduğunu belirtmektedir. Turizm literatüründe yerel halkın turizme yönelik algı, tutum ve tepkisini ölçmek için sosyal mübadele teorisinden yararlanılmış çok sayıda çalışma bulunmaktadır (Andereck, vd., 2005; Ap, 1992; Chuang, 2010; Jurowski ve Gursoy, 2004; Madrigal, 1993; Perdue, Long ve Allen, 1987; Nunkoo, 2016; Paraskevaidis ve Andriotis, 2017; Teye vd., 2002; Yoon, Gursoy ve Chen, 2001; Ward ve Berno, 2011).