Tabanlı Maliyetleme ile
Hesaplanması
126
Yapılan bir araştırmada kendilerinden lojistik hizmet maliyetini planlamaları istenen işletme yöneticilerinin sahip oldukları maliyet verilerinin yetersiz olduğu görülmüştür. Bu araştırma ABD’de; Lojistik Yönetim Konseyi (Council of Logistics Management-CLM) ve Yönetim Muhasebecileri Enstitüsü (Institute of Management Accountants-IMA) tarafından yapılmıştır.
Lojistik maliyet muhasebesi, lojistik fonksiyonların daha kesin olmasını ve entegre lojistik yaklaşımını desteklemesini gerektirir. Lojistik yönetim sistemi içinde yer alan fiziksel tedarik ve fiziksel dağıtım alt sistemlerinin oluşturduğu maliyetlerin basit görünümü Şekil 6.1’de sunulmuştur.
Şekil 6.1: Lojistik Yönetim Sisteminde Fiziksel Tedarik ve Dağıtım Alt Sistem Maliyetlerinin Ortaya Çıkışı Kaynak: Esnaf, Ş. (2000). Spreadsheet Simulator for Inventory Management in a Supply Chain; First Wold Conference
on Production and Operations Management, s.25.
İşletme yöneticileri karar alma süreçlerinde kullanılmak üzere kesin ve detaylı lojistik bilgilere ihtiyaç duymaktadırlar. Maliyet muhasebesi sistemleri; lojistik hizmet sunmak için gerekecek farklı mamul, müşteri veya talep kanallarını değerlendirirken kullanabilecekleri bilgiyi lojistik yöneticilerine sağlar.
Maliyet bilgilerinin detayı ve karmaşıklığı üretilen mamuller, müşteri istekleri ve kullanılan talep kanallarına bağlıdır.
Lojistik maliyetlerin belirlenmesini neler etkilemektedir?
İşletmelerde lojistik maliyetlerin açıkça ölçülebilir olması;
• Dolaysız (Direkt) maliyetlerin belirlenmesi,
• Mamul miktar ilişkisinin daha iyi anlaşılması,
• Maliyetleri azaltma olanakları,
• Yeni teknoloji yatırımlarının belirlenmesi,
• Maliyetlere daha çok önem verilmesi gibi birçok amaca hizmet etmektedir.
İşletmelerde lojistik maliyete verilen önem; maliyetlerin azalmasına neden olacağından, bu durum rekabet avantajı sağlayacak çıktı fiyatının belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır.
İşletmelerin kesin, net ölçülebilir bilgiye ihtiyaç duymalarına rağmen lojistik veriler işletme içinde genellikle hazır ve kullanılabilir formda değildir. Birçok bilgi belgelerde veya üretim, yönetim, pazarlama, araştırma geliştirme, finansman gibi diğer işletme fonksiyonlarındaki veriler içindedir (Tyndal, 1988: 56). Ayrıca, maliyet sistemlerinden genellikle izleme ve raporlama zorlukları nedeniyle bazı bilgiler elde edilememektedir. Lojistik maliyet bilgilerinin elde edilebilmesi ve izlenebilmesi için üç aşamalı bir sistem yaklaşımı önerilebilir. Bu sistemin aşamaları aşağıdaki gibidir (Quillian, 1991: 9):
• Lojistik faaliyetlere ilişkin süreç değer analizinin yapılması,
• Müşterinin istediği anahtar faaliyetin maliyetinin belirlenmesi,
• Lojistik faaliyetlerin maliyetinin kesin bir şekilde belirlenmesi ve devam eden faaliyet sürecinin maliyet yönetiminin geliştirilmesi.
Maliyet Dağıtım Anahtarı: Buna bazı kaynaklarda maliyet sürücüsü denilmektedir. Maliyet dağıtım anahtarı maliyetlerden faaliyet havuzlarına ve faaliyet havuzlarından son çıktılara maliyetleri en iyi şekilde yüklemeyi sağlayan veridir.
Süreç Değer Analizi: İşletmede bir mamul veya hizmeti üretmek için gerekli olan faaliyetlerin sistematik olarak analiz edilmesidir. Bu analiz, mamul veya hizmet üretimiyle ilgili kaynak tüketen tüm faaliyetleri belirler ve bunları değer yaratan ve değer yaratmayan faaliyetler olarak sınıflandırır.
Lojistik maliyetlerin muhasebesi ve kontrolü için şirket içinde girdi zincirinde bazı ayarlamaların yapılması gerekir. Bunun için entegre lojistik yönetimi uygulanmalı ve aşağıda sıralanan faktörler belirlenerek ölçülmelidir (Tyndal, 1990: 215):
• İşletmenin maliyet dağıtım anahtarlarının veya lojistik faaliyetlerinin yapısal belirleyicilerini ve davranışlarını tanımlamak,
• Maliyet dağıtım anahtarlarının sebep ve sonuçlarını belirleyecek şekilde yeterli detayda ölçmek,
• Maliyet dağıtım anahtarlarının etkileşimini ölçmek,
• Müşterilerce önemli olan hizmet seviyelerini belirleyip ölçmek,
• Lojistik ile hizmet kriterleri arasındaki bağları görmek,
• Bunları tek tek ve birlikte değerlendirmek.
Entegre Lojistik Yönetimi: Lojistik maliyetler düşürülerek, toplam maliyet düşürmenin, istenilen müşteri hizmetleri sırasında gerçekleştirilmesidir.
Bütünleşmiş (entegre) lojistik yönetiminden elde edilen bilgiler depo kullanımı, depo yerlerinin belirlenmesi, otomasyon kullanımı gibi belli başlı bazı lojistik kararların alınmasında etkilidir. Ancak söz konusu bilgilere ulaşmak genellikle kolay değildir. Uluslararası bilimsel dergilerden biri olan Journal of Business Logistics’te yayınlanan (Lambert ve Mentzer, 1999: 18-19) ve 300 şirketi kapsayan bir araştırmada; stok taşıma maliyetleri, kanallarla, mamul, hizmet ve müşterinin taşıma maliyetleri, depolama maliyetleri, üretim maliyetleri gibi maliyetlere erişimde işletmelerin bazı sorunlarla
128
Diğer taraftan lojistik sistemi, madde ve malzeme tedarikinden üretilen mamullerin müşterilere teslim edilmesine kadar geçen işlemleri de kapsadığından, bu sistemin her parçası diğeriyle bağlantılıdır ve tüm parçalar birbirlerinin faaliyetlerini ve maliyetlerini etkilemektedir. Geleneksel maliyet sistemleri sadece mamul üretimiyle ilgili maliyetleri dikkate almış, bunun dışındaki dış maliyetleri önemsememiştir. Ancak bir tedarik zinciri yönetiminin her unsuru mamul veya hizmet maliyetlerini etkilemektedir.
Geleneksel maliyet sistemi lojistik sisteminin hangi unsurlarını dikkate almamıştır?
Tedarik zinciri veya işletmenin değer zincirinin maliyet analizleri tedarik zincirinin yapısıyla bir arada değerlendirilmelidir. Bu değerlendirme işletmelerde enine entegrasyonu beraberinde getirmektedir.
Enine entegrasyon işletmelerde aşağıdaki unsurların varlığına bağlıdır (Herr, 1990: 222);
• Verilerin gecikmeden ve değiştirilmeden yönetimi,
• Satın alma, üretim, stok kontrol, dağıtım, müşteri sipariş girişleri ve servis sistemlerinin bağlanması,
• Yüksek düzeyde bilgi paylaşımı, iyi bir planlama sistemi, stokların, müşterilerin tüm fonksiyonların her yönüyle görünür özellikte olması.
Lojistik maliyet analizi için gereken maliyet yöntemi ile tedarik zinciri yönetimi sistemi aşağıdaki öğelerle ilgilenmektedir (Tyndal, 1990: 217);
• Her tarafın tedarik zincirinde gerçekleştirdiği fonksiyon,
• Yapılacak lojistik eylemlerin prensipleri,
• Bu eylemlerin (operasyonların) işletmenin diğer kaynaklarının kullanım etkinliğine etkileri,
• Her eylem için kullanılan kaynak, (personel, malzeme, taşıt, sermaye, bilgisayar sistemi vb.)
• Kaynak kullanım miktarı ve seviyesi.
Tedarik zinciri maliyetlerinin yönetimi, alternatif dağıtım kanallarının yapılarının kullanımının değerinin de belirlenmesini gerektirir. Bu analiz, kaynakların en etkin kullanım maliyetini ve değer yaratmayan faaliyetler ile maliyetlerin ortadan kaldırılmasını beraberinde getirir. Bu sistemde her müşterinin ve satıcının da kârlılığının araştırılması gereklidir (Oldman ve Tonkins, 1999: 38).
Maliyet muhasebesi sistemi, tedarik zincirinin analizini desteklerken birçok problemle de karşılaşır.
Bu problemlerden bazıları aşağıdaki gibidir;
• Ara mamullerin değerlerini belirlemek,
• Faaliyetler arası bağlantı kurmak,
• Tedarik zincirine dahil olan satıcılarla, dağıtım kanallarının karlılık marjlarını belirlemek.
Lojistik maliyet analizi için gereken maliyet yöntemi ile tedarik zinciri yönetimi sistemi hangi öğelerle ilgilenmektedir?
Lojistik yönetim sistemi içinde fiziksel tedarik ve dağıtım alt sistemlerinin maliyetlerini hesaplamak ve uygun maliyet yönetimi bulabilmek için ilk önce maliyet modelinin tanımını yapmak yararlı olacaktır.
Maliyet modelini tanımlamak, herhangi bir maliyet modelinin gerçekleştirmesi gereken ana fonksiyonların analizi ile yapılabilir. Buna göre uygun bir maliyet modeli en az aşağıdaki bilgileri sağlamalıdır (Kaplan ve Cooper, 1998: 128);
• Stok değerlemesi ve satılan mamul, satılan hizmet, satılan ticari mal maliyetlerinin finansal amaçlarla ölçülmesini sağlamalıdır.
• Faaliyetlerin, mamullerin, hizmetlerin ve müşterilerin maliyetlerinin ölçülmesini sağlamalıdır.
• Yöneticilere ve çalışanlara genel olarak faaliyet süreçlerinin etkinliği hakkında ekonomik bilgi vermelidir.
Bu bilgilerden hareketle maliyet modelini, işletmelerin faaliyetlerini sürdürmek için harcadıklarını belirlemede kullandıkları bir araç olarak tanımlayabiliriz.