1
Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü 21280- Diyarbakır
Özet
Bu derlemede, koyunların üremesinde hangi eksogen hormonların kullanıldığı ve kullanım amaçları dışında, bu hormonların nasıl bir etkiye sahip oldukları ve uygulama yöntemlerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Hayvansal ürünler insan ihtiyaçlarını karşılamadaki vazgeçilmezliği, toplumların sosyal ve ekonomik yapılarında meydana gelen değişmeler, nüfus artışı ve refah seviyelerindeki yükselmeler hayvansal üretimin artırılmasını bir zorunluluk haline getirmektedir. Bu zorunluluk ve üretimin gittikçe artan boyutları insanlar geleneksel üretim sistemlerinin değiştirilmesi yönünde çalışmalara zorlamaktadır. Bu durum özellikle üreme süreçlerinin denetimi, damızlık seçimi, pazarlama, sağlık koruma ve örgütlenme alanlarında ortaya çıktığı görülmektedir. Hayvansal üretimin hızlı bir şekilde büyümesi, artan masraflar ve işçilik giderleri, pek çok tarımsal yapıda hayvancılığın yönetimini, hayvanların doğal yaşama ve üreme ritimlerine göre düzenlemeye olanak vermemektedir. Hayvancılıkta eksogen hormon uygulamaları, genetik ıslah yöntemlerinin daha etkili kullanılmasına olanak veren, uygulanabilirliği kolay ve ekonomik bir yöntemdir.
Sonuç olarak koyunların üremesinde eksogen hormon uygulaması kuzu verimini artırmada en etkili paratik ve ucuz yöntemlerden birisidir.
Anahtar Kelimeler: Eksogen hormon, Döl verimi, Östrussenkronizasyonu, Sık kuzulatma
ExogenousHormoneTreatmentsUsed in SheepReproduction
Abstract
In this review, effect mechanism and treatments methods of exogenous horm ones which are used inreproduction of sheep. Indispensable of animal products to meet human needs, social and economic structural changes of communities, population growth and welfare level make increasing of animal production necessary. It forces people changing of the conventional production systems. This are particularly seen in the case of there productive processes control, selection of studs, marketing, health protection and organizing. Quickly rising of animal production, increasing production and laborcosts does not allow the animal husbandry and management of animals to regulate according to the natural life and reproduction rhythms of animals. Eksogen hormone treatments are method allows genetik breeding to apply more effetively, easy to use and economic as well as a result, treatment of exogenous hormones is one of the most effective and inexpensive methods to increase fertility rates in sheep reproduction. Keywords:Exogenous hormones, Fertility, Oestrus synchronization, Lambing
1.Giriş
Entansif koyunculukta işletme masrafları ve işçilik giderlerinin artması, hayvanların doğal üreme seyrini değiştirmeye ve denetim altına almaya zorlamaktadır.
Bu durum kızgınlık döngüsünün ve yumurtlamanın oluşumunda dışsal (eksogen) üreme hormonlarının kullanılması gündeme getirmiştir. Üreme hormonlarının kullanılması, bazı ülkelerde yapay tohumlama ve embrio transferi ele alınarak uygulama alanı bulmuştur. Ülkemizde ise koyun yetiştiricilerinin, üreme hormonlarının saha düzeyinde kullanımı henüz başlangıç aşamasındadır (Kaymakçı 2009).Biyoteknolojik gelişmeler arasında yer alan ve pek çok tekniğin gelişmesine olanak sağlayan kızgınlığın uyarımı ve senkronizasyonu, koyun yetiştiriciliğinde bir çok sorunlarını çözebileceği gibi, ıslah ve yapay tohumlama uygulamalarının oluşturulmasına da temel teşkil etmektedir. Senkronizasyon uygulamalarında başarı elde edebilmek birçokfaktöre bağlı olupkoyunların üremesinde eksogen hormon kullanımı çevresel ıslah yöntemlerinin en önemli uygulamalarından birisidir(Kulaksız ve ark. 2011).
2.Eksoen Hormon Kullanmanın Amacı
Koyunlarda üreme hormonu kullanmanın temel amacı birim süreç içerisinde fertiliteyi dolayısı ile verimliliği en yüksek seviyeye çıkarmaktır. Koyunlarda üreme hormonu kullanmanın amaçlarını sırası ile; Kızgınlık ve yumurtlamayı denetim altına almak, aşımı toplulaştırıp kuzulamayı kısa bir süreye sıkıştırmak, sütten kesim, besi ve pazarlama için yaş ve canlı ağırlık bakımından homojen kuzu materyali elde etmek, ikizliği artırmak, mevsim dışı kuzulatmayı sağlamak, bakım, besleme, iş gücü, bina ve diğer kaynaklarını verimli ve ekonomik kullanımınısağlamak, kuzulamayı ve buna bağlı olarak da süt üretimini tüm yıla yaymak, embriyo aktarımı ve yapay tohumlama tekniğine imkan sağlamak, bilimsel araştırmalar için aynı zamanda doğmuş öz veya üvey kardeşler elde etmektir( Kaymakçı 2009).
2.1.Eksogen Hormon Uygulamalarında Kullanılan Başlıca Hormonlar, Uygulama Şekil ve Dozajları
2.1.1.Gonadotropin Salgılatıcı Hormon (Gn-Rh):Gonadotropinlerin (FSH ve LH) salgılanmasını; FSH üzerinden overlerdekifoliküllerin gelişmesini, LH üzerinden ise foliküllerin olgunlaşmasını yani ovulasyonu uyarır (Hafez 1993).GnRH, yüksek oranda olmasa da anöstrustaki koyunlarda ovaryum faaliyetlerini ve senkronize sikluslardaovulasyon şansını arttırmak için kullanılabilmektedir( Alaçam 1993).GnRh’ ın hedef organı hipofizin ön lobu olup hedef hücrelerden FSH ve LH sentezini ve salınımını teşvik etmektedir (Hafez 1993).Uygulama şekli;GnRh oral uygulama şekli hariç farklı birçok uygulaması vardır. Bunlar sırası ile; kas ve damar içi ile deri altı ve sprey olarak uygulamaları mevcuttur (Kaymakçı 2009; Hafez 1993).Uygulama dozu;GnRh’ ın uygulama dozu enjeksiyon (damar ve kas içi) olarak uygulanması durumunda 100 mg/kg dozu etkili olmasına karşın bir çok durumda daha düşük dozlarda kullanımının da etkili olduğu görülmektedir.
2.1.2. Gebe Kısrak Hormonu (GKSH veya PMSG):PMSG güçlü olarak FSH, zayıf olarak da LH etkinliğine sahip glikoprotein yapılı bir hormondur. Koyunlarda kullanılan PMSG, anöstruste, östrus ve ovulasyonu uyarıp senkronizasyonu sağlamak, üreme mevsimde de daha etkili bir senkronizasyon elde etmek amacıyla kullanılır. (Hafez 1993; Özyurtlu ve Bademkıran 2010; Alaçam 1993).Uygulama şekli;PMSG, süngerin alınmasıyla birlikte kas içi verilir. Uygulama dozu;anovulatör koyunlarda ovulasyonu uyarmak için intravaginal uygulamalarla birlikte gonadotropinlerde rutin olarak kullanılmaktadır. PMSG, anöstrus döneminde 400-700 I.U., aşım mevsiminde ise 300-600 I.U. dozlarında yeterli olmaktadır PMSG’ninkoyunlarda İkizliğin uyarılması
153
amacıyla, 600 – 1000IU; şişeklerde östrusun uyarılması için, 400 – 600IU ve koyunlarda östrusun uyarılması için ise 600 – 800IU dir(Özyurtlu ve Bademkıran 2010). 2.1.3. Kadın Plesenta Hormonu (KPH veya hCG):hCG'nin temel görevi plasenta tam anlamıyla fonksiyonel hale gelip hormon üretimine başlayana kadar yumurtalıklardan progesteron hormonu üretiminin devam etmesini sağlamaktır. Progesteronun görevi gebeliğin yerleştiği zar tabakası olan endometriumu desteklemek, gebeliğin devamıve düşükle sonuçlanmasına engel olmaktır(Jainudeen ve Hafez 1993). Koyunlarda hCG genellikle GKSH dan sonra uygulanmaktadır. Bununla birlikte çoklu yumurtlayıcı olarak hCG’ nin kullanımı çok fazla yaygın değildir.Uygulama şekli;hCG kas ve damar içi uygulama şeklinin haricinde deri altı enjeksiyonu şeklinde üç farklı uygulama şekli mevcuttur(Kaymakçı 2009).Uygulama dozu;overal kistlerin tedavisinde intra-venöz uygulamalarda 5000 I.U. kist içine 1000 I.U. yeterlidir. Subkutan veya intramuskular uygulamalarda ise 10000 I.U. dir. hCGnin LH olarakyarı ömrü kısa olup 40 saattir (Alaçam 1993).
2.1.4. Progesteron Hormonu (PH):Kızgınlık döngüsünün ikinci aşaması olan luteal fazda etkin hale geçeen ve korpusluteumdan (sarı cisim) salgılanan bir hormondur. Eğer gebelik oluşursa korpusluteum ve plasentadan salgılanmayı sürdürür. Gebelik oluşmaz ise uterustan salgılanan PGF2α etkisi ile korpusluteum dejenere olur ve progesteron salınımı ortadan kalkar (Hafez 1993;Daşkın 2001).PH, sığır, koyun ve keçilerde kızgınlık döngüsü ve yumurtlamanın düzenlenmesi ve toplulaştırılması amacıyla uygulanır (Emsen 2004; Kaymakçı 2009). Uygulama şekli;bu hormon ağız, enjeksiyon,vaginal, ya da deri altı implant şeklinde uygulama şekilleri vardır.(Kaymakçı 2009).Uygulama dozu;anaç koyunlara uygulanacak süngerler normal aşım mevsiminde 40 mg. prostagen içerir ve 14 gün vaginada bırakılır. Anaç kuzular için ise özel süngerler vardır ve bunlarda da progestagen düzeyi ve süre aynıdır. Anöstrüs mevsiminde ise anaç koyunların süngeri 30 mg prostagen, anaç kuzuların süngeri 40 mg prostagen içerir. Bunlar sırasıyla 12 gün ve 14 gün vaginada bırakılır (Kaymakçı 2009).
2.1.5. Prostaglandin F2α (PGF2α):PGF2α sığır, koyun ve keçilerde kızgınlık döngüsü
ve yumurtlamanın düzenlenmesi ve toplulaştırmasında luteal evreyi kısaltarak sağlar. PGF2α hormonları kızgınlığın toplulaştırılması için rutin olarak en çok kullanılan hormonlardır. Östrussenkronizasyonundaprogesteron hormonunun hipofiz bezi üzerinde FSH salgısını baskılayıcı ve kandaki seviyesi hızla düştüğünde östrus uyarıcı etkisinden yararlanılmaktadır. Çiftleşme döneminde kızgınlığın denetlenmesinde kullanılan PGF2α
ve hem çiftleşme hem de anöstrus dönemde kullanılan progestagenlerinyanısıraFSH ve PMSG gibi gonadotropik hormonların kullanılması kızgınlık senkronizasyonundaki etkinliği artırdığı gibi, bu hormonların uygulama dozlarına bağlı olarak sürüdeki fertilite oranları da artmaktadır (Emsen 2004).
Uygulama şekli; PGF2α hormonun en uygun kullanım şekli kas içi enjeksiyonudur
(Kaymakçı 2009).Prostaglandinlerkoyunlarda senkronizasyon amacıyla kullanımları kısıtlıdır. Tek başına kullanımı ancak üreme mevsiminde olabilir(Alaçam, 1993;Özyurtlu ve Bademkıran, 2010).Uygulama dozu;farklı ırk koyunlarda yapılan uygulamalar sonucunda PGF2α hormonun en uygun uygulama dozu 40 mg
uygulamalarına ek olarak 500 ile 800 IU PMSG uygulaması, döl verimini önemli ölçüde artırmaktadır (Dellalve ark.1997; Emsen 2004).
2.1.6. Melatonin Hormonu (MH):Koyun ve keçilerde seksüel siklusun, gecelerin uzamasıyla başladığı ve uzayan bu sonbahar gecelerinde melatonin sekresyonundaki artışa bağlı olarak hipotalamustanGnRH salındığı, böylece östrüs ve üreme mevsiminin başladığını bildirilmiştir (Sharon ve ark. 1992). Uygulama şekli; melatonin hormonu implant, enjeksiyon ve oral yolla kullanılan formlarda bulunmaktadır. Anöstrusta melatonin uygulaması ile üreme mevsimi başlatılabilir (Jainudeen ve Hafez 1993; Alaçam 1993; Özyurtlu ve Bademkıran 2010).Uygulama dozu; meltonin hormonunun kullanım şekline ve melatonin ile beraber kullanılan diğer hormonların çeşidine bağlı olarak uygulanan dozlar değişmekle birlikte, melatonin implant, MAP (60 mg / 14 gün) ve 500 I.U. PMSG ile melatonin ve MAP uygulaması ile kuzulama oranının arttığı bir gerçektir (Özyurtlu ve Bademkıran 2010).
3. SONUÇ VE ÖNERİLER
Son yıllarda yapılan çalışmaların ışığı altında koyun yetiştiriciliğinde koyun başına sağlanan kuzu veriminin artırılması dolayısı ile de işletme karlılığını artırmak için genotiplerinıslah edilmelerinin yanı sıraeksogen hormon uygulamaları ile üreme faaliyetlerinin denetimi sağlanmaktadır. Bunun için eksogen hormon müdahalesi ile mevsim dışı kızgınlığın uyarılması ve bunun sonucu olarak da mevsim dışı kuzulamanın sağlanmasına yönelik çalışmalar önem kazanmaya başlamıştır. Koyunlarda uygulanan kızgınlık senkronizasyonun başarısı çeşitli faktörlerin etkisi altında olup, bu faktörler içerisinde yer alan bakım ve beslenme koşulları çok önemli yer tutmaktadır. Bunların dışında koyunların vücut kondisyon skorları, flushing ve stres gibi faktörler östrusu uyarma veya senkronizasyon çalışmalarında başarıyı etkilemektedir. Yapılan çalışmalar sonucunda, eksogen hormon uygulamasında başarının büyük ölçüde ırka ve çiftleşme dönemine bağlı olduğu sonucuna varılmıştır. Çoklu yumurtlama uygulamalarının uygulandığı sürülerde, bakım beslemenin artan bir öneme sahip olduğu ve rasyonel bir besleme ile gerek embriyo gerekse doğum sonrası yaşama gücünün artırıldığı sonucu dikkat çeken bir konudur.
Kaynakça
Alaçam E., 1993. Koyunlarda siklik düzen ve üremenin denetlenmesi. Hayvancılık Araştırma Dergisi, 3,(2): 65-69.
Daşkın, A. 2001. ÖstuslarıSinkronize Edilen Akkaraman Koyunlarında PMSG Enjeksiyonlarının Döl Verimine Etkisi. Ankara Üni. Vet Fak. Derg, 48: 165– 167, Ankara.
Dellal, G., Karayaka, A., Başaran, D.A., 1997. Koyun ve Keçide ÜremeninKontrolü, Trakya Bölgesi İkinci hayvancılık Sempozyumu Bildirisi, 9-10. Ocak.
Emsen, E., 2004. Koyunlarda Kızgınlık Senkronizastonu ve Süperovulasyon. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg. 35 (l-2), ı 17·124,2004.
Hafez, E.S.E., 1993. Reproduction in Farm Animals.Sixth Edition. LeaandFebiger, 600 Washington Square in Philedephia. PA 19106-4198, USA.
Jainudeen M.R.,Hafez E.S.E., 1993. SheepandGoat. In: Reproduction in Farm Animals, Ed; E.S.E. Hafez, 6th edition, pp: 330-342. LeaFebiger,Philadelphia.
155
Kaymakçı, M., 2009. Üreme Biyolojisi. E. Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları Yayın No:503. Bornova, İzmir.
Kulaksız R.,Daşkın, A., Dalcı, T., 2011. Aşım Sezonunda Farklı Irk Koyunlarda Flugeston Asetat- Ecg İle Östrus Senkronizasyonu Sonrası Bazı Reprodüktif Özellikler. Atatürk Üniversitesi Vet. Bil. Derg. 2011; 6(1): 9-15
Sharon, L.D.,Isabel, A.F., Josephine, A., 1992. Induced Out-of-Season Breeding in British Saanen
DairyGoats: Use of Artificial Photoperiods and/or Melatonin Administration Animal Reproduction Science 1992,29,1,1-15.
Özyurtlu, N.,Bademkıran, S., 2010. Koyunlarda Östrus Senkronizasyonu ve Östrusu Uyarma