H. Deniz ŞİRELİ1 Nihat TEKEL1 A. Murat TATAR1 İlkay BARITCI1 M. Ferit Özmen2 Muhittin TUTKUN1 Ümit CİRİT2
1
Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Diyarbakır
2
Dicle Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dölerme ve Suni Tohumlama A.B.D. Diyarbakır
Özet
Bu çalışma, 2012 yılında Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi koyunculuk işletmesinde yetiştirilen İvesi ırkı dişi şişeklerde anöstrus döneminde eksogen hormon uygulamalarının mevsim dışı kızgınlık ve gebelik oluşturma üzerine etkilerinin araştırılması amacıyla gerçekleştirilmiştir. Araştırmada 88 baş İvesi ırkı dişi şişek, 4 baş Romanov ırkı erkek şişekten elektro ejekülat yöntemiyle alınan sperma ile yapay tohumlanmıştır. Araştırmada ayrıca diğer bazı döl verim ölçütleri (gebelik oranı, kısırlık oranı, kuzulama oranı, ikizlik oranı, koç altı koyun başına kuzu sayısı, doğuran koyun başına kuzu sayısı, yaşama gücü, koç altı koyun başına sütten kesilen kuzu sayısı vs.) belirlenmiştir. Sonuç olarak, anöstrus dönemde İvesi ırkı şişeklere eksogen hormon uygulamasıyla kızgınlık ve gebeliğin sağlanabileceği tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Eksogen hormon, Döl verimi, Östrus senkronizasyonu, Sık kuzulatma
Investigation of Exogenous Hormon Treatments’ Effects In Anestrus Period to Obtain Heat and Pregnancy In Awassi Ewes
Abstract
This study was carried out at Sheep Research Farm in Dicle University, Faculty of Agricultural to investigate the effects of exogenous hormon treatments in anestrus period to obtain heat and pregnancy in Awassi Ewes. In the study, 88 Awassi Ewe were inseminated by artificially with 4 head ram semen of Romanov taken by the method of eloctro-ejaculate. Furthermore in the study, some other fertility traits such as; ratio of pregnancy, infertility rate, lambing rate, twins rate, survival rate, number of lambs per ewe, fecunduty and litter sizes, survival rate, number of lambs weaned per ewe were determined. In conclusion, the heat and pregnancy can be achived by treatment of exogenous hormone in Awassi Ewe were determined.
Key words: Exogen hormone, Fertility traits, Estrus synchronization, Frequent lambing
1.Giriş
Diğer hayvansal üretim dallarında olduğu gibi koyun yetiştiriciliğinde de en önemli verimi dölerme fonksiyonu kapsar. Bu nedenle koyun yetiştiriciliğinde ilk amacın olağan fizyolojik sınırlar içinde kuzu elde etmek olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır (Sönmez ve Kaymakçı 1987). Günümüzde, koyunculuktan elde edilen gelirin %90’ı et üretiminden elde edilmektedir. Et üretimini artırmanın en etkin yolu ise koyun başına kuzu veriminin artırılmasıdır. Bu amaçla, ek yemleme (flushing), bir yılda iki veya iki yılda üç kuzulatma, hormon kullanımı veya ikiz doğum kabiliyeti yüksek olan ırklardan yararlanma yoluna gidilmektedir. Özellikle eksogen hormon kullanma yöntemleri ve bunların kombinasyonları döl verimini artırmadaki seçeneklerden biridir. Eksogen hormonlar kullanılarak kızgınlıklar başarılı bir şekilde toplulaştırılabilmektedir (Alaçam, 1993, Kaymakçı, 2009). Senkronizasyon çalışmalarında, uygulamalara karşı östrus cevabı; uygulamaların seksüel sezonun hangi döneminde yapıldığına, coğrafi bölgeye, ısı, ışık ve nem faktörüne, koçların libido ve kondisyon durumlarına, doğum ve laktasyona, hastalık ve paraziter invazyonlara, koyunların yaşına, beslenme düzeyine ve
157
aynı sürünün farklı yıllardaki uygulamalarına bağlı olarak değişebilmektedir (Fentoni ve ark., 1997). Mevsim dışı doğumlarda doğan kuzu sayısı ve yaşama gücü normal doğum sezonuna göre daha az olsa da, sık kuzulatma sistemleri işletmede elde edilen döl verimini artırmaktadır (Keskin ve ark. 2002).
Bu araştırma, İvesi ırkı dişi şişeklerde anöstrus döneminde eksogen hormon uygulamalarının mevsim dışı kızgınlık ve gebelik oluşturma üzerine etkilerinin araştırılması amacıyla gerçekleştirilmiştir.
2.Materyal ve Yöntem
Araştırma D.Ü. Ziraat Fakültesi Uygulama ve Araştırma Çiftliğinde yürütüldü. Toplam 88 baş İvesi koyunu ile 4 baş Romanov koçu kullanıldı. Koyunlar vücut kondisyonlarına göre 2 (1.Grup, n=11), 2.5-3 (2. Grup, n=59) ve 3.5-4 (3. Grup, n=18) olarak 3 gruba ayrıldı. Koyunların kondisyon puanları, aşım sonrası 100 gram hassasiyetindeki kantar ile canlı ağırlıkları tespit edilip, daha sonra farklı 3 uzman tarafından koyunların bel kısımlarındaki spinous process ve transverse process, çıkıntılarının palpasyonu ile bu bölgedeki etlenme ve yağlanma durumları tespit edilerek ortalamalar alınıp belirlendi.
Östrus senkronizasyonu
Standart olarak tüm koyunlara 12 gün süre ile vaginal progesteron süngerler (20 mg flugeston asetat, Chronogest CR, İntervet) yerleştirildi, sünger çıkarılmasından 2 gün önce PGF2 alfa (1 ml, i.m., Estrumate, İntervet), sünger çıkımında 600 I.U. PMSG (i.m., Chronogest, İntervet) ve suni tohumlamalardan hemen sonra GnRH (lecirelina 25 µg, i.m., Dalmarelin, Vetaş, Turkey) uygulandı. Sünger çıkım gününden itibaren 4 gün süre ile sabah-akşam 4 saat süreyle arama koçları aracılığı ile östrus tespiti yapıldı. Üzerine atlanmasına izin veren koyunlar östrusta olarak kabul edildi. Koyunlar belirlenen östruslardan 12-18 saat sonra tohumlandı.
Spermanın alınması ve suni tohumlama: Sperma 4 adet Romanow koçtan elektroejakülatör ile alındı. Sperma 50 ml’lik steril plastik tüplere alınarak 26 °C’ye ayarlanmış strafor kutu içerisinde muhafaza edildi.
Suni tohumlamalardan hemen önce alınan spermalarda spermatolojik incelemeler yapıldı. Yüzde 70’in üzerinde motiliteye ve 1 ml’de 1 milyarın üzerinde spermatozoon konsantrasyonuna sahip olan spermalar tohumlamada kullanıldı. Sperma motilitesi ısıtma tablalı ışık mikroskobu altında (x 40 büyütme) değerlendirildi ve ml’de 1 milyar motil spermatozoon olacak şekilde yumurta sarısı-sodyum sitrat sulandırıcısı ile 26 °C’de sulandırıldı.
Suni tohumlama esnasında koyunların arka kısımları yükseltilerek bir ışık kaynağı ve spekülum aracılığı ile serviksin görülmesi sağlandı. Modifiye edilmiş suni tohumlama kateteri aracılığı ile, koyun başına 200 mikrolitre sulandırılmış sperma serviks içine (0.5-1.5 cm) depo edildi.
Gebelik teşhisi çiftleştirmelerden 35-45 gün sonra ultrason (Esaote Pie Medical, Falco, Netherlands) ile linear rektal prob kullanılarak yapıldı.
Çalışmada veriler iki örnek ortalamasının karşılaştırılması (two proportions) yöntemi ile Minitab 16 paket programında değerlendirildi. (Anonymous. 2013).
3.Bulgular ve Tartışma
İvesi ırkı dişi şişeklerin kondisyon puanlarına göre döl veri ölçütlerinin karşılaştırılması çizelge 1’de bildirilmiştir. Buna göre, gebelik oranı bakımından kondisyon puanı 2 ile 2,5-3 puan arasında istatistiki fark önemli (P<0.05) iken, diğerleri arasında fark görülmemiştir. Aynı şekilde kondisyon puanı 2 ile 2,5-3 ve 2 ile 3,5-4 arasında kuzulama oranı bakımından istatistiki fark önemli (P<0.05) bulunmuştur. Bunlar dışındaki diğer özellikler bakımından ise kondisyon puanı bakımından herhangi bir farklılık görülmemiştir. Eksogen hormon uygulanan 88 baş İvesi ırkı dişi şişeklerin hepsi kızgınlık göstermiştir.
Çizelge 1. İvesi Irkı Dişi Şişeklerin Kondisyon Puanlarına göre Döl Verim Ölçütlerinin Karşılaştırılması
Kondisyon Puanı
Genel
2 2,5-3 3,5-4
Koyun sayısı 11 59 18 88
Sünger uygulanan koyun sayısı 11 59 18 88
PMSG uygulanan koyun sayısı 11 59 18 88
Tohumlanan koyun sayısı 11 59 18 88
Gebe koyun sayısı 7 19 6 32
Gebelik oranı, % 63,6a 32,2b 33,3ab 36,4
Doğuran koyun sayısı 7 18 5 30
Doğan kuzu sayısı 8 22 5 35
Kuzulama Oranı % 63,6a 30,5b 27,8b 34,1
Düşük yapan koyun sayısı 0 1 1 2
Ölü doğuran koyun sayısı - - - -
İkiz doğuran koyun sayısı 1 4 0 5
İkizlik oranı, % 14,3 22,2 0,0 16,7
Erkek kuzu sayısı 6 11 5 22
Dişi kuzu sayısı 2 11 0 13
Koç altı koyun başına kuzu sayısı 0,73 0,37 0,28 0,40 Doğuran koyun başına kuzu sayısı 1,14 1,22 1,00 1,17
Ölen kuzu sayısı 0 0 0 0
Yaşama gücü % 100 100 100 100
Aynı satırda farklı harflerle gösterilen değerler arası farklılıklar önemlidir a,b (P<0.05).
Gebelik ve kuzulama oranının en yüksek olduğu kondisyon puanı 2.5-3 iken (Khan ve ark. 1991), araştırma da ise en yüksek gebelik ve kuzulama oranı 2 kondisyon puanına sahip koyunlarda görülmüştür. Bunun nedeni, hayvanların ilkine gebe kalacak olması, farklı çevre koşullarına getirilmeleri ve bunun oluşturduğu stress faktörü ve özellikle 1. gruptaki hayvanların normal çiftleşme dönemine diğerlerinden daha yakın tarihte olması olarak açıklanabilir.
Anöstrüs döneminde yapılan çalışmalarda (Çizelge 2) farklı çiftleştirme sistemleri kullanılmış ve elde edilen bulgulara göre östrüs oranı araştırmada bulduğumuz değerden düşük, gebelik oranı bakımından ivesi ile çalışan araştırmalardakiyle benzerlik gösterirken farklı ırklardan elde edilen sonuçlardan düşük bulunmuştur. İkizlik oranı, diğer çalışmalardan elde edilen sonuçlara göre çok düşük bulunmuştur.
159
Çizelge 2. Farklı Koyun Irklarının Çiftleşme Mevsiminde ve Anöstrus Döneminde Eksogen Hormon Uygulamalarına İlişkin Çalışmalardan Elde Edilen Bulgular
Irklar U S gün Doz mg E U Ö O % G O % D O % İ O % Ç S Kaynaklar ÇİFTLEŞME MEVSİMİNDE
Akkaraman 14 30 FGA 500 IU eCG
81 - - 42 D A Daşkın 2001 Akkaraman İvesi Kıvırcık 14 20 FGA 400 IU eCG 83.3 88.0 100 75 25.4 100 75 77.7 87.5 25 22.2 75 D A Kulaksız ve ark.2011 Akkaraman 14 30 FGA 600 IU eCG
92 86 - D A Esen ve Bozkurt 2000 ANÖSTRUS DÖNEMİNDE İvesi 14 30 FGA 1200 IU PMSG 92.5 63 - - D A Demirören 2001 Merino s 14 30 FGA 500 IU PMSG 80 70 - 71.4 D A Emrelli ve ark. 2003 İvesi 12 30 FGA 300 IU PMSG 84.2 52.6 - - E A Zonturlu ve ark. 2008 Merinos 14 30 FGA 500 IU PMSG 18 mg MELATONİN 90 80 70 90 71.4 77.7 D A Emrelli ve ark. 2003 Tuj 14 40 MAP 500 IU PMSG 80 70 - - D A Bekyürek 1994 Hamdani Morkaraman Karagül 14 40 FGA 500 IU PMSG 90.4 96.0 94.2 67.5 90.0 91.4 67.5 90.0 91.4 - 15.6 6.25 S T Yılmaz ve Odabaşıoğlu 2006
Hormon Tipi: HT, Uygulama Süresi: US, Doz: D, Ek uygulama. EU, Östrus Oranı: ÖO, Gebelik Oranı: GO, Kuzulama Oranı: KO, Doğum Oranı: DO, İkizlik Oranı: İO, Çiftleşme Sistemi: ÇS, Suni Tohumlama: ST, Doğal Aşım: DA, Elde Aşım: EA, Laparaskopik Suni Tohumlama: LST
4. Sonuç ve Öneriler
Sonuç olarak, anöstrus döneminde eksogen hormon uygulamalarının ivesi ırkı dişi şişeklerde mevsim dışı kızgınlık ve gebelik oluşturma üzerine etkilerinin araştırılmasını incelemek amacıyla yapılan bu çalışma da, bölgede normal tohumlama mevsimi dışında da döl alınabileceği, ancak bu mevsimde elde edilen döl verim özelliklerinin normal tohumlama mevsimindeki değerlerden düşük olduğu saptanmıştır. Bu nedenle, kuzulama aralığının kısaltılması amacıyla yapılacak sonraki çalışma/çalışmalara örnek teşkil edecektir. yerine koyunların normal yetiştirme döneminde tohumlanmalarının daha uygun olacağı sonucuna varılmıştır.
Kaynaklar
Alaçam E., 1993. Koyunlarda siklik düzen ve üremenin denetlenmesi. Hayvancılık Araş. Derg., 3, 65-69. Anonymous. 2013. Minitab statistical Software. Minitab Data Analysis Software Release 16 Standard Version. Minitab Inc. USA.
Bekyürek, T., 1994. Induction Of Oestrus in Tuj Sheep During Anoestrus. Doga Türk Vet. Hayv. Derg, 18:11-15.
Daşkın A., 2001. Östrusları Sinkronize Edilen Akkaraman Koyunlarında PMSG Enjeksiyonlarıın Döl Verimine Etkisi. Ankara Üni. Vet. Fak. Derg., 48, 165-167.
Emrelli, A.Z., Horoz, H., Tek, Ç., 2003. Merinos Irkı Koyunlarda Mevsim Dışı Melotonin ve Progesteron Uygulamalarının Estrus Siklusunun Uyarılması ve Döl Verimine Etkisi. İstanbul Üniv. Vet. Fak. Derg. 29 ( 2): 267–275.
Esen F. Bozkurt T., 2001. Akkaraman Irkı Koyunlarda Flushing Ve Estrus Senkronizasyonu Uygulama- Sının Döl Verimi Üzerine Etkisi. Turk. J. Vet. Anim. Sci., 25, 365-368.
Fentoni LS., Shackell GH., Ramsay ML., Dodds KG., Reid PJ., Mcleodi BJ., 1997. Influence of Year, Age, And Geographical Location on İnduced Oestrus İn Ewes Early İn The Breeding Season. N.Z. J. Agr. Res., 40, 69-74.
Kaymakçı, M., 2009. Üreme Biyolojisi. Ege Üniversitesi Yayınları Ziraat Fakültesi Yayın No:503. Keskin, M., Biçer, O., Gül, S., 2002. Sık Kuzulatma Sistemleri, MKU Ziraat Fakültesi Dergisi 7 1-2): 89-94, 2002
Keskin, M., Biçer, O., Gül, S., Sarı, A., 2005, İvesi Koyunlarında İki Yılda Üç Kuzulatma ile Döl Veriminin Artırılması Üzerine Bir Araştırma. Lalahan Hay. Araşt. Enst. Derg. 2005, 45 (1): 33 – 39. Khan, K., H.H. Meyer and J.M. Thompson. 1992. Effect of Prelambing Supplementation and
Ewe Body Condition Score on Lamb Survival And Total Weight Of Lamb Weaned. Proceedings Western Section American Society of Animal Science 43:175.
Kulaksız, R., Daşkın, A., Dalcı, T., 2011. Aşım Döneminde Farklı Irk Koyunlarda Flugeston Asetat-eCG ile ÖstrusSenkronizasyonu Sonrası Bazı Reprodüktif Özellikler. Atatürk Üniversitesi Vet. Bil. Derg. 2011; (6):9-15.
Sönmez R, Kaymakçı, M., 1987. Koyunlarda Dol Verimi. Ege Unv. Zir. Fak. Yayınları No: 404, İzmir.
Yılmaz,O., Odabaşıoğlu, F., 2011. Hamdani, Morkaraman ve Karagül Koyunlarında Kuzulatma Sıklığının Artırılması Olanakları. Y.Y.Ü. Sağlık Bil. Derg. Cilt:9, Sayı:1, Sayfa 116-126. 2006. Zonturlu, A.K., Aral, F.,. Ozyurtlu, N., Yavuzer, U., 2008. Synchronization of Estrus Using FGA and CIDR Intravaginal Pessaries during the Transition Period in Awassi Ewes. Journal of Animal and Veterinary Advances, 7 (9): 1093 – 1096.
161