1
Hakkari Üniversitesi Çölemerik Meslek Yüksek Okulu Hakkari, 2Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü,Van,
Özet
Doğu Anadolu Bölgesi nüfus yoğunluğunun az, zayıf ancak geniş mera anlarının çokluğu, iklim, sosyo- ekonomik yapı ve halkın üretim alışkanlıkları nedeniyle hayvancılık faaliyeti içinde koyunculuğa uygun bir yapı arz etmektedir. Bölgede koyunculuk faaliyeti yaşamla bütünleşmiş bir faaliyet olmakta, köyde ve kırsalda yaşayan insanların temel geçim kaynağını oluşturmaktadır. Tüm bunlara karşın bölgede son yıllarda ekonomik sosyal ve teknik nedenlerden dolayı koyun sayısında ve koyunculukla uğraşanların sayısında önemli oranda azalma söz konusudur. Özellikle son yıllarda sürmekte olan köyden kente göç nedeniyle bir fakirleşme ve işsizlik problemi doğmuştur. Geçmiş yıllarda bölgede önemli oranda yapılan göçer ve yayla koyunculuğu koyun sayısı ve kullanılabilir mera alanlarının azalması ile giderek değişmeye başlamış hatta bölgenin birçok yerinde yapılamaz hale gelmiştir. Dolaysıyla bölgede hayvancılık faaliyeti içinde oldukça önemli olan koyunculuk üretim ve kültür tarzı yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu araştırmada, bölge illerinden Hakkari ili koyunculunun mevcut durumu, sorunları ve çözüm önerileri irdelenecek böylece başta Hakkari ili olmak üzere bölge hayvancılığına ilişkin genel durum değerlendirilmiş olacaktır.
1-Giriş
Türkiye hayvancılık sektöründe koyunculuk önemli bir yere sahiptir. 2011 istatistiklerine göre 25.031.565 ( 23 811 036 yerli koyun + 1 220 529 merinos) baş olan koyun mevcudunun % 5 Merinos ve melezleri, % 95’i yerli ırklardan oluşmaktadır. Toplam et üretiminin % 22.6’sı, süt üretiminin % 7.9’u koyunlardan sağlanmaktadır.
Ülkemizde koyun yetiştiriciliği hayvancılık kolları arasında ağırlıklı bir yere sahiptir. İklim, vejetasyon ve alt yapı özelliklerimiz, koyun yetiştiriciliğinin sürekli yerini koruyacağını göstermektedir.
Genelde Türkiye koyunculuğu ve özelde Hakkari koyunculuğu diğer ülkelerdeki koyunculuğa göre kimi özgünlüklere sahiptir.
Temel benzerlikler ile birlikte Türkiye’deki coğrafi bölgelere göre de belirgin farklılıklardan söz edilebilir. Koyunculuk işletmelerindeki temel benzerlik, işletmelerin küçük, dağınık ve pazara tam açık olmayan görüntüsüdür.
Doğu Anadolu Bölgesi'nin en belirgin özelliği ise az nüfus ve geniş-zayıf mera alanlarına sahip olmanın getirdiği koyunculuğa oldukça uygun görüntüdür.
Bu çalışmada Hakkari koyunculuğunun önemi, özellikleri ve geliştirilmesi olanakları var olan potansiyelin ışığında tartışılmıştır.
Günümüzün sosyo-ekonomik koşulları içinde koyunculuk sektörümüzün ilimiz için taşıdığı önem, aşağıda belirlenen maddeler içinde özetlenebilir.
Halkımızın yeterli, dengeli ve sağlıklı beslenmesi,
Ham maddesi koyunculuğa bağlı sanayi kollarının gelişmesi,
Doğal mera, yaylak ve kışlakların amacı doğrultusunda kullanımın sağlanması,
Başka türlü değerlendirilmesi mümkün olmayan tarımsal artıkların ve sanayi artıklarının koyunculuk sektörü sayesinde değerlendirilmesinin sağlanması,
Özellikle kırsal kesimde aile ekonomisinin desteklenmesi,
Kırsal kesimde az bir yatırımla ve kısa dönemde istihdam yaratması, İl merkezinin çarpık kentleşmesi yönünde frenleyici unsur olması,
Yurt içi ve yurt dışı ihracata katkı sağlanması, Hakkari ili en çok hayvan yetiştiren illerden biridir. 2.Hakkari ilinde koyun varlığı
Hakkari ilinde hayvan türleri arasında en çok koyun yetiştirilir. İlde 325.167 baş koyun bulunmaktadır. Koyun yetiştiriciliği yapan aile sayısı ise yaklaşık 7442 adettir (ÇKS’ ye kayıtlı). Büyük oranda mer’a hayvancılığı yapılır. Geniş mera ve çayırlara sahiptir.
Çizelge 1. İlçeler bazında koyun varlığı (2011 yılı sonu ).
Yetişkin (baş) Genç- Yavru (baş)
Yüksekova 210.092 19.119 Çukurca 1.556 600 Şemdinli 18.500 8.000 Merkez 41.300 67.300 Toplam 271.448 53.719 Genel Toplam 325.167 Kaynak: TÜİK
2.Hakkâri İli Koyunculuğunun Tipik Özellikleri
2.1. İşletmelerin Durumu
Tipik koyunculuk işletmelerinin yanında, bu işletmelere dayalı olarak, sadece besicilik yapan ve kayda değer olmasa da alım-satıma dayalı işletmeler de mevcuttur.
Birbirlerine oldukça benzer bir yapı gösteren küçük aile işletmelerinde koyunculuk günlük yaşamla adeta bütünleşmiş gibidir. İşletmelerde ortalama 50 baş anaç koyun sayısı bulunur. Yıllara göre 6-8 ay kadar süren mer'alama döneminin büyük bölümünde, köy mera’larından ortak sürü oluşturularak yararlanılır. Ortak sürüyü, bir kaç aile işletmesi koyunları meydana getirir. Ortak sürülerin büyük çoğunluğu mer'alama süresi içerisinde 3-4 ay boyunca mer'a alanlarında gecelerler. Sağım gibi işlemler için, ya sürü belirli saatlerde köye döner ya da mer'a alanları içerisinde buluşma alanları belirlenir.
Mer'alama dönemi sonunda aldıkları 5-6 aylık erkek kuzuları uzun süren bir besi programından sonra pazarlayan ve devletin çeşitli desteklerinden yararlanan işletmeler de vardır.
2.2. Mevcut Koyun Irkları
Irk tanımlamaları çoğunlukla kolayca yapılmakla birlikte geniş bir varyasyonun varlığı söz konusudur. Aynı işletmelerdeki hayvanlar arasında bile birörnekliğin çok düşük olduğu görülmektedir.
Hakkari İlinde yaygın olarak Akkaraman, Morkaraman, Karakaş(Akkaraman varyetesi) ve Hamdani koyun ırkları bulunmaktadır.
29
3-Hakkari İli Koyun Yetiştiriciliğinin Temel Sorunları
Aşağıda belirlenen nedenlerden dolayı koyunculuğumuz adeta kaderine terk edilmiştir. Yetiştiricilerimizin aleyhine işleyen faktörlerin başlıcalar şunlardır:
1-Yetiştirici bazında eğitim seviyesinin yetersizliği,
2-Halkımızın genelde bitkisel gıdalarla beslenmeye yönlendirilmeleri neticesinde koyunculuk sektörünün üçüncü derecede önem taşıyan bir iş kolu gibi görülmesi,
3-Halkın satın alma gücünün düşüklüğü nedeni ile hayvansal ürün tüketiminin Türkiye ve dünya standartlarının altında seyretmesi,
4-Koyun yetiştiricisinin, ürünlerini pazarlama sıkıntılarını aşamamış olması, pazardaki fiyat istikrarsızlığının olumsuz yansımaları,
5-Koyunculuk sektörünün gerek bitkisel ürünler gerekse hayvansal diğer ürünler karşısında korumasız bırakılması, rekabet edilebilir şartların oluşturulamaması,
6-Koyunculuk sektörü yetiştiricilerinin sayıca fazla olmaları, işletme kapasitelerinin küçük, dağınık ve heterojen bir yapıda olmaları sebebiyle gereği gibi örgütlenip demokratik baskı kuramamaları,
7-Koyunculuğun önemi iyi anlaşılamadığı için hükümetler ve yerel sorumlular bazında istikrarlı bir politikanın oluşturulamamış olması,
8-Bu sektörün geliştirilmesine dair kullanılan gen kaynakları, sermaye, tesis ve yem kaynakları gibi faktörlerin yanlış kullanılmaları veya harekete geçirilememeleri,
9-İlimizde 25-30 yıldır süren güvenlik sorunlarının en fazla koyun yetiştiricileri ile koyun varlığını olumsuz etkilemesi,
10-Özellikle kamu eliyle yürütülen üretimi destekleyici hizmetler olan eğitim, ıslah, sağlık, koruma ve kaynak gibi hizmetlerdeki yetersizlikler.
11-İlimizin komşu ülkeler Irak ve İran sınırında veya sınır yakınında 3 tane ilçesinin bulunması ve buraların coğrafi yapısından kaynaklı sınır güvenliğinin yeterince sağlanamaması nedeni ile kaçak koyunların girişinin önlenememesi.
İlimizde göreneksel yapı içerisinde ve ektansif koşullarda çayır ve meralar düzensiz bir şekilde kullanılmaktadır.
İlin iklim, coğrafik ve sosyo-ekonomik yapısı gereği üreticilerin elinden tutabilecek hayvancılık sektörünün koyunculuk olduğu söylenebilir. İlin koyun sütüne dayalı bir endüstrisi gelişmemiştir. Süt kuzusu tüketimi de yaygın değildir.
4. Çözüm Önerileri
1-Bütün üretim dallarında olduğu gibi koyunculuk sektöründe de yetiştiriciler bilimsel, teknolojik, ekonomik ve sosyal gelişmeler yönünde eğitilerek günün şartlarına uyum sağlama olanakları yaratılmalıdır.
2-Koyunculuk sektörünün ilimiz ve ülkemiz hayvancılığının vazgeçilmez bir kolu olduğu unutulmadan bu sektörün yetiştiricilerine gereken önem verilmelidir.
3-Beslenmede bitkisel gıdaların yanı sıra hayvansal ürünlerin de çok önemli olduğu, bu hayvansal ürünler arasında da koyun etinin büyük yer tuttuğu unutulmamalıdır. Şahıslar veya belediye mezbahaları tarafından yapılan kaçak veya hijyenik olmayan kesimlerden vazgeçilerek modern kesimhane olanakları yaratılmalıdır.
4-Tüketicileri satın alma gücünün artması ile koyun eti tüketimi arasında doğrusal bir ilişkinin gelişebileceği bilinmelidir
5-Bu sektörün diğer hayvancılık dalları karşısında rekabet edebilir seviyeye getirilmesi için dolaylı ve dolaysız desteklerin sağlanması çok önemli olacaktır. Aynı şekilde sektöre
dayalı süt ürünleri, et, kesime hazır kasaplık canlı hayvan ithalatı uygulamalarından vazgeçilmelidir.
6-İlimizde hayvancılık iş kolları arasında örgütlülüğü en az olan dal koyunculuktur. Gerek yerel yöneticilere ve gerekse ülke bazında sektör idarecilerine doğru politikalar üretmeleri için demokratik baskı kurmak örgütlü olmaktan geçer. Sevk ve idarenin kolay, bakım, besleme ve kontrollü yetiştiriciliğin yapılabildiği işletmelere geçilmelidir. Nicellikten niteliğe geçiş yolları sağlanmalıdır.
7-Bölgede son yıllarda güvenlik sorunları ve ekonomik ve sosyal nedenlere bağlı olarak koyun sayısında ve koyunculukla uğraşanların sayısında önemli azalmalar olmuştur. Toplum yapısı ve hayat standartları hızla değişirken koyun yetiştiriciliğinde ekonomik verimlilik, istihdam, yerinde üretim hususları ışığında köye geri dönüşlerin sağlanması aciliyet ve önem arz etmektedir.
8-Sektörün geliştirilmesi için ihtiyaç duyulan hayvan materyali, barınak, yem, tesis ve diğer ihtiyaçların sağlanması için hükümetler düzeyinde sıkı politikalar üretilmeli, bu politikaların devamlılığı sağlanmalı ve kamu eliyle yürütülen bütün hizmetler aksaklıklara meydan verilmeden sürdürülmelidir. Bu konuda yürütülen istikrarlı politikalarla yetiştiriciye veya yatırımcıya güven verilmelidir.
9-Sınırlardan kaçak canlı hayvan ve kaçak et girişi mutlaka önlenmelidir. Aksi takdirde yöre ırklarının kaybolması gerçekleşecek, salgın hastalıklar yaygınlaşacak, yetiştiricinin rekabet şansı ortadan kalkacaktır.
5. Bölgede ve İlimizde Kısa Sürede Yapılması Gerekenler
5.1. Çiftçi Eğitimi İçin
• Uygulamalı ve görselliğe dayalı bir çiftçi eğitim modelinin geliştirilmesi, • Eğitimin çiftçilerimizin eğitim düzeyine uygun bir düzeyde yapılması, • Yetiştiricilerin örnek işletmelere ziyaretinin sağlanması,
• Çiftçi eğitiminin, çiftçinin mevcut durumu dikkate alınarak, aşamalar halinde yaşam boyu sürdürülmesi,
5.2. İşletme Modelleri ve Irk Seçimi İçin
• Irk seçiminde reklama dayalı doğru olmayan bilgilere kanılmamalı. • Uygun örnek tip denemeleri yapılmalı.
• Bölgemizde küçük ve orta tip işletmeler desteklenmeli, büyük ve entansif işletmeler zorunluluk olarak dayatılmamalı.
• Ortak kullanım üniteleri kurulmalı.
• Geçimlik işletme modelinden ticari işletme modeline geçiş yapılmalı.
• Bölgede bulunan TİGEM işletmelerine, Kamu eliyle damızlık üretim işlevselliği kazandırılmalı. Buralardan bölgenin ihtiyaç duyduğu kaliteli damızlık ihtiyacı karşılanmalı.
• Mevsimlik besicilik yapılmalı • Model işletmeler geliştirilmeli • Çobanların sosyal güvencesi olmalı
• Bölgede bulunan ırklar korunmalı ancak uygun melezlemeler de yapılmalı 5.3. Çayır Mera ve Besleme İçin
• Yem bitkileri tarımı geliştirilmeli.
• Yaz aylarında su sorununu çözmek için göletler yapılmalı. • Bölgeye uygun yem bitkileri yetiştirilmeli.
31 • Mera tespit ve kadastro çalışmaları bitirilmeli. • Kaba yem öğütülmemeli.
• Bölgemizde entansif işletmeler dayatılmamalı, meraya dayalı işletme modeli olmalı • Mera ıslahı yapılmalı
• Mera Komisyonlarında, Damızlık Koyun ve Keçi Birlikleri temsilcileri bulunmalı • Mera alanları amaç dışı kullanılmamalı
• Bölge Üniversitelerinde et ve süt işleme bölümleri bulunmalı 5.4. Bakım ve Hastalıklar İçin
• Aşılamalar yapılmalı
• Sınırdan kaçak hayvan geçişleri durdurulmalı
• Bölgeye uygun bakım ve aşılama takvimi çıkarılmalı • Tip barınaklar geliştirilmeli
• Sağlık personeli sayısı artırılmalı 6-Sonuç
İlimizde koyun yetiştiriciliğinin geleneksel olmakla birlikte rastgele ve plansız olmadığı, doğa koşulları, insanların yaşam biçimleri ve koyunculuk arasında mutlak bir uyumun var olduğu söylenebilir. Gerek doğa gerekse insanların yaşam biçimlerindeki farklılıkların belki de en küçük boyutunun bile koyun yetiştiriciliğine yansıdığı kolaylıkla gözlenebilir.
Aile işletmelerinde, yem ve ürünlere dayalı bir karşılaştırma yapıldığında, tüketilen toplam yemlere yapılan harcamalar ile elde edilen ürün değerlerinin birbirine oldukça yakın olduğu söylenebilir. Koyunculuk gelirleri içinde en büyük payı mer'a sonu kuzu satışları oluşturur.
Yetiştirici, işgücünü hesaba katmadığı gibi işletme olanaklarıyla elde ettiği yemleri de hesaba katmamaktadır. İşletmelerin yem potansiyelleri ile koyunculuğun yararlılığı doğru orantılıdır.
Göreneksel yapı içerisinde ve ektansif koşullarda çayır ve meralar düzensiz bir şekilde kullanılmaktadır. İlin iklim, coğrafik ve sosyo-ekonomik yapısı gereği yetiştiricilerin elinden tutabilecek hayvancılık sektörünün koyunculuk olduğu söylenebilir.
Hakkari İlinde koyun sütüne dayalı bir endüstri gelişmemiştir. Süt kuzusu tüketimi de yaygın değildir. Ancak koyunculuk bölgede, temel istihdam aracı olma durumundadır.
Kaynaklar
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, cks.tarim.gov.tr. Erişim tarihi 24. 01. 2013.