İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren Müslüman toplumların bireysel ve toplumsal hayatlarının seyrinde önemli olan fetva, konusu itibariyle çeşitlilik göstermektedir. Bireysel meselelerin yanı sıra toplumsal, siyasi, hukuki problemler fetvanın konusu olmuştur. Dört halife döneminde fakihlerin vermiş olduğu fetvalara önem verildiği gibi Emevi ve Abbasi döneminde de fetvalar problem çözümünde kullanılmıştır.200 Orta Asya’nın İslamlaşmasıyla birlikte Maveraünnehir’in ötesine gelen İslam hukukunun somut olarak bir hukuk geleneği haline gelişi IX. yüzyılın başında Ebu Hanife’nin öğretilerinin öğrencileri tarafından bölgeye yayılmasıyla başlamıştır. Karahanlılar döneminde de etkisini devam ettiren Hanefi mezhebi ve beraberinde oluşan hukuk sahası fetvanın bu coğrafyadaki kullanımını takip etmek için önemlidir.201
Osmanlı Devleti’nde ise bireysel ve toplumsal anlamda talep edilen fetvaların yanı sıra savaş, barış, ıslahat, halifenin hal’i, eşkıyalık yapanların öldürülmesi gibi önemli olaylar fetvanın konusu olmuştur. Önemli görülen meselelerde ve çıkarılan örfi kanunnamelerde de şeyhülislamın fetvası istenmiştir.202
Heyd, ilke olarak fetvanın gerçek anlamda ortaya çıkan meseleler hakkında verilmesini, tuhaf ve muğlak meselelerin fetvanın konusu içerisine girmemesi gerektiğini vurgulasa da Osmanlı şeyhülislamlarının bazen nazari meselelerle ilgili fetva verdiklerini de belirtir. İlahiyata ve ahlaki sorulara dair verilen bu fetvalar arasında Hızır’ın bedensel olarak hayatta olup olmadığı veya insan için mülkün çok mu az mı olmasının hayırlı olduğu gibi örnekler bulunmaktadır. Buna rağmen Osmanlı devletinde verilen çok sayıda fetvanın cevaplarının açık ve herhangi bir şüpheden uzak, basit hukuki meselelere temas ettiğini vurgulamak gerekmektedir. Çünkü İslam tarihinde fetva sadece karmaşık davalarda hukuken yapılması gerekeni tespit etme ve uygulama
200
Atar, “Fetva”, s.490.
201
Murteza Bedir, Buhara Hukuk Okulu, İstanbul: İSAM Yayınları, 2014, s. 27-28.
202
aracı olarak kullanılmamış, bilakis kendi kendine bir hukuk kitabına bakacak konumda olmayan halkın günlük yaşamında karşılaştığı bir probleme basitçe bir izah getirmek için kullanılmıştır.203
Bireysel ve toplumsal meseleler, siyasi ve hukuki problemler ile ilgili verilen çok sayıda fetva farklı amaçlar için fetva mecmualarında bir araya getirilmiştir. Birbirinden farklı alanlarda verilen bu fetvalar mecmualarda çeşitli konu başlıkları altında toplanmıştır. Bu noktada konu başlıklarının fıkıh kitaplarına benzer bir şekilde belirlendiğini söylemek gerekmektedir. Mecmualar çoğunlukla “Kitâbü’t-Tahare” (Temizlik), “Kitâbü’s-Salât” (Namaz), “Kitâbü’z-Zekât” (Zekât), “Kitâbü’s-Savm” (Oruç), “Kitâbü’l-Hac” (Hac) gibi ibadet ile ilgili bölümler ile başlayıp daha sonra “Kitâbü’n-Nikah” (evlenme), “Kitâbü’t-Talâk” (boşanma) gibi aile hukukuyla ilgili bölümlerle devam etmektedir. Aile hukukun yanı sıra şahsın hukuku, borçlar hukuku, vakıf hukuku, ticaret hukuku, ceza hukukuyla ilgili bölümler de mecmualarda bulunmaktadır. Ek olarak ekonomik düzenlemeler, kurbanlık hayvanlar, içki, avcılık ve homoseksüellik gibi çeşitli konularda verilen fetvalar da mecmuaların içerisinde yer almaktadır.204
Molla Arab’ın mecmuası fetvaların konu başlıkları altında toplanması bakımından diğer mecmualardan farklıdır. Bu mecmuada fetvalar konuları itibariyle tasnif edilip Kitâbü’t-Tahâre, Kitâbü’t-Talâk gibi herhangi bir başlık altında toplanmamıştır. Fetvalar, “Bâbü’t-Talâk”, “Bâbü’l-Vakf”, “Bâbü’l-İcâre” gibi bâblar altında toplanmıştır ancak konu ile ilgili bütün fetvalar tek bir bâb altında değildir. Mesela boşanma ile ilgili fetvaların tümü için bir tane “Bâbü’t-Talâk” başlığı bulunmamaktadır. Mecmuanın birçok yerinde boşanmayla ilgili fetva bulunmaktadır. Bâb başlıklarının yanı sıra fetvalar mes’ele başlığı altında da verilmiştir. Genel olarak tek bir bâb altında aynı konuyla ilgili birden fazla fetva bulunsa da bu anlamda mecmuada herhangi bir düzenin takip edilmemesi dikkat çekmektedir. Boşanmayla ilgili bir fetvanın ardından hibeyle ilgili bir fetvayı görmek mümkündür.
203
Uriel Heyd, “Osmanlı Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri”, Osmanlı Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya, Yunus Uğur, Mustafa Demiray, İstanbul: Klasik, 2018, 59.
204
Ali Yaycıoğlu, “Ottoman Fatwa (An Essay on Legal Consultation in the Ottoman Empire)” (Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, 1997), s. 96-97; Mustafa Şahin, “İslam Hukukunda Fetva ve Osmanlılar Dönemi Fetva Mecmuaları”, s. 165.
Konular arası geçiş mecmua boyunca görülen bir durumdur. Konuların düzensiz bir şekilde bir araya getirilmesi ve konular arası geçiş mecmuanın okunmasını ve herhangi bir konuyla ilgili fetvayı mecmuanın içerisinde bulmayı zorlaştırmaktadır. Konuların düzensiz olması ve bu düzensizliğin sebebi “İlla bu kadar var ki gayr-i müretteb ve gayr-i mübevvebdir. Zira ki yevmen fe yevmen vâki oldukça cem’ olunmuştur. Pür bu sebebden her mes’ele işitmekle ketb olunub tamâm oldu.”205
ifadesi ile mecmuanın giriş kısmında belirtilmiştir. Bu ifadelere göre konuların düzensiz olması fetvaların günbegün verildikçe kaydedilmesinden kaynaklanmaktadır.
Mecmuadaki fetvalar karışık bir şekilde olsa da çeşitli bâb başlıkları altında verilmiştir. Biz bu bâblarda verilen fetvaları iktisat, hukuk, gündelik yaşam, sosyal hayat, aile hayatı, ibadet ve muhtelif mes’eleler olmak üzere yedi üst başlık altında topladık. Bu konu başlıklarının isimlerini bizim verdiğimizi, mecmuada bu şekilde geçmediğini belirtmemiz gerekir. Bu yedi üst başlık altında bulunan alt başlıklar ise mecmuada geçtiği şekliyle şöyledir;
Tablo 4.
Mecmuadaki Konu Başlıkları Üst Konu Başlıkları Alt Konu Başlıkları
İktisat Beyᶜ, İcâre, Deyn, İâre, Sarf, İştirâ, Kâr, Mâl, Hibe, Ücret, Mudârabe, Kasâme, Diyet, Kefâlet, Zamân, Vedîᶜa, İştirâk, Şüfᶜa, Gabn, İflâs, İktirâ, Kesb
Hukuk Kaziyye, Kâdî, Cerh, İkrâr, Tenâkuzz, Akd, Hudûd, Rücuᶜ, Rü’yet, İstihkâk, Kısas, Itk,
Gündelik Yaşam Abd, Mükâteb, Câriye, Gars, Eşcâr, Bağ, Hayvân, Maraz, Sosyal Hayat Velîme, Cehâz, Zımmî, Vakf, Tarîk
Aile Hayatı Vilâde, Hıdâne, Hıfzu’l-veled, Iskâtu’l-veled, Nafaka, Mehr, Nikah, Talâk, Vesâyet, Mîrâs, Neseb, Hulᶜ, Zinâ, Naklü’z-zevc
İbadet Namaz, Oruç, Gusül, Taharet, İhtilam, Şürb, Hamr
Muhtelif Mes’eleler Elfâz-ı Küfr, İcbâr ale’l-islâm, Tâlim, Ayb (Kusur), Vaᶜd, Nezr, Ahd, Tayin, İkrâr, Defᶜ, İkrâh, Rehin, Sirka, Menᶜ, Adâvet, İktidâr, Nisyân, Gâret, Mecnûn
205
Yukarıda zikredilen konu başlıkları, hakkında 1’den fazla fetva olan konu başlıklarıdır. Bu konu başlıkları haricinde sosyal hayat, gündelik yaşam ve ibadet başlığı altında zikredilebilecek tekil fetvalar da mevcuttur. Bu başlıklar ismi ve parantez içerisinde mecmuada geçme sayısıyla şöyle sıralanabilir. Vakf (80), talak (63), nikah (47), katl (45), hibe (42), kölelik (39), kaziyye (32) gibi konular, hakkında en çok fetva olan konulardır. Bunu mâl (27), bey‘ (24), elfâz-ı küfr (21), ikrâr (20), vesâyet (20), icâre (17), iştirâk (17) ve kefâlet (15) gibi başlıklar takip etmektedir. Sayıları itibariyle baktığımızda aile hayatı, iktisadi ve hukuki meselelerle ilgili fetvaların mecmuada çoğunluğu oluşturduğunu söyleyebiliriz. Sosyal hayat ve gündelik yaşamla ilgili fetvalar da mecmuada azımsanmayacak derecededir. Diğer mecmualarla kıyaslandığında ise ibadet ile ilgili fetvaların bu mecmuada az olduğunu söyleyebiliriz. Bunun sebebi ibadetle ilgili temel hükümlerin dönemin ilmihal kitaplarında bulunması olabilir. Yani halk ibadetle ilgili bir problem yaşadığında bu problemi çoğu zaman Molla Arab’a getirmiyor, kendisi çözebiliyordu. Aile hayatı, iktisadi ve hukuki meselelerle ilgili fetvaların çok sayıda olması ise toplumun problemlerinin hangi alanlarda yoğunlaştığını göstermesi açısından önem arz etmektedir.