Konaklama İşletmelerinde Tedarikçi Seçiminde Kullanılabilecek Teknikler

Yazında tedarikçi seçimi uygulamaları ile ilgili farklı yaklaşımlar, bakış açıları, teorileri ve prosesleri bulunmaktadır (Şen, 2007: 33-34). Bazı çalışmalarda, akıllı tedarikçi seçimi ve yönetimi alanlarında, duruma dayalı muhakeme tekniği kullanarak, geleneksel yaklaşımın kullanımıyla kıyaslandığında performansı arttıracak bir duruma dayalı tedarikçi yönetimi aracı önerilmektedir (Ghodsypour ve Brien, 2001). Diğer bazı çalışamalarda ise, çok kaynaklı tedarik problemini çözmek için net fiyat, depolama, taşıma ve sipariş maliyetlerini dahil ederek lojistiğin toplam maliyetini göz önüne alan bir tamsayı doğrusal olmayan programlama modeli önerilmektedir. Buna göre, bütçe, kalite ve servis gibi alıcı kriterleri modelde hesaba katılabilmektedir (Yalçıner, 2004: 66).

Tedarikçi seçimi konusunda; tedarikçilerin eş zamanlı seçimi için kalite kaybı fonksiyonu ve proses kapasite indeksine dayanan bir stokastik tamsayı programlama yaklaşımı da önermiştir (Feng ve Lu, 2004). Bazı araştırmalarda ise, tedarikçi seçimi sürecini desteklemek için yazındaki anlatılan karar modellerinin bir incelenmesini sunulmuştur (Boer ve diğerleri, 2001). Farklı bir araştırmada ise, zaman dilimine (kısa dönem-uzun dönem) ve ortak müşteri/tedarikçi ilişkisinin (lojistik-stratejik) memnuniyetine dayanan dört farklı seçim sistemi önerilmiştir. Değişen pazarda satın alma yöneticilerine uygulanabilir tedarik kaynağı stratejilerini formülleştirmede yardımcı olmayı hedefleyerek veri aktarma analizine dayalı bir çok ölçütlü fayda teorisi tanımlanmıştır. Ayrıca tedarikçi ilişkilerine göre stratejik, taktik ve operasyonel olan üç planlama düzleminde tasarımcılar arsında ara birim ve işbirliğini kolaylaştırmaya odaklanılmıştır (Sarıoğlan ve diğerleri, 2010).

2.1.3.4.1. Tedarikçi Seçiminde Analitik Hiyerarşi Prosesi(AHP)/ Analytic Hierarchy Process (AHP)

İnsanoğlunun bir problemin çözüm yolları karşısında tercihleri, çoğu zaman yargılarına göre değişim gösterebilmektedir. Özellikle insana ait yargının karar sürecinde dikkate alınması, kararın etkinliğini ve şeklini doğrudan etkileyebilmektedir. Çünkü farklı bireylerin aynı karar problemine ait kriterleri, bunlara ait önem düzeyleri ve seçenekleri bile değişim gösterebilmektedir. Böyle durumlarda kararların etkinliğinin arttırabilmesi adına kullanılan farklı yöntemlerden birisi de Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) dir (Adıgüzel, 2009: 244).

İşletmeler, faaliyetlerini sürdürebilmek için birçok tedarikçi firmayla çalışmak zorundadırlar. Tedarikçi firmaların bir grup adayın içinden seçilmesi zor bir karar problemidir. Tedarikçi seçerken, tedarikçilerin değerlendirilmesinde AHP yönteminden yararlanılabilir. AHP’nin kullanımı, kriter ve alt kriterlerin üstünlüklerinin belirlenmesi ve sistematik olarak karşılaştırılıp değerlendirilmesini sağlayabilir (Çerçioğlu ve diğerleri, 2004). Bu bilgiler temelinde en iyi tedarikçinin seçimi ve tedarik sistemlerinin etkinliğinin karşılaştırılması yapılabilir. AHP’de, karar vericinin amacı doğrultusunda kriterlerin ve ona ait olan alt kriterlerin belirlenip, hiyerarşik yapının oluşturulması ilk adımdır. AHP’de, öncelikle amaç belirlenir ve bu amaç doğrultusunda seçimi etkileyen kriterler ortaya konur. Daha sonra kriterler göz önüne alınarak potansiyel alternatifler belirlenir. Sonuçta karar için hiyerarşik bir yapı oluşturulmuş olur (Feng ve diğerleri, 2004). Bu sürecin özelliği, kalitatif kararlarda, birden çok kriter ile karar vericinin o kriterlere verdiği önem derecesine göre karar vermeyi desteklemesidir (Toksarı, 2007: 172).

AHP; bir aktiviteler ya da ölçütler setinin göreceli önem derecelerini belirlemede kullanılan çeşitli yöntemlere eklenen yeni bir yöntemdir. Karar vermede kullanılan yöntemin farkı; kompleks, çok kişili, çok ölçütlü ve çok periyotlu problemleri hiyerarşik olarak yapılandırmasındadır. Analitik hiyerarşi süreci bir optimizasyon problemini içerir. Optimizasyon problemlerinde ise çoklu kriter modellerinin kullanımı XX. Yüzyılın son çeyreğine rastlamaktadır. Amaç programlama adı altında ortaya konulan çoklu kriter problemleri zaman içinde eş anlı olarak gelişen modelleme yöntemleri ve çözüm teknikleri ile ele alınmaya başlanmıştır. Geliştirilen bu model ve tekniklerden bir kısmı öncekilerden farklı olarak kantitatif bilgilerin yanı sıra kalitatif bilgiyi de girdi kabul edecek yapıya sahip olmuşlardır. AHP, sözü geçen bu modelleme ve problem çözme tekniklerinden birisidir. Thomas Saaty tarafından geliştirilen AHP, karar seçeneklerini derecelendiren ve karar vericinin birden fazla hedefi ya da kriteri olduğunda, en iyi olanı seçmesini sağlayan bir metottur (Erdem ve Kavrukkoca, 2002).

AHP, birden çok kriter içeren karmaşık problemlerin çözümünde kullanılan bir karar verme yöntemidir. AHP, karar vericilerin karmaşık problemleri, problemin ana hedefi, kriterleri (criteria/ attributes / objectives), alt kriterler ve alternatifleri arasındaki ilişkiyi gösteren bir hiyerarşik yapıda modellemelerine olanak verir. Analitik hiyerarşi yönteminin en önemli özelliği karar vericinin hem objektif hem de sübjektif düşüncelerini karar sürecine dahil edebilmesidir. Bir diğer ifade ile analitik

hiyerarşi yöntemi, bilginin, deneyimin, bireyin düşüncelerinin ve önsezilerinin mantıksal bir şekilde birleştirildiği bir yöntemdir (Kuruüzüm ve Atsan, 2001: 84).

Üretim sürecinin malzeme/hammadde tedariki ile başlayıp, ürünün teslimi ile sona erdiği süreçte, tüketici beklentilerinin karşılanmasında başlangıç noktasını tedarikçi seçimi teşkil etmektedir (Özyörük ve Özcan, 2008: 142). Bu çerçevede Analitik Hiyerarşi Süreci, karar vericiler tarafından önem derecelerine göre bir sıralamaya ihtiyaç duyan yapıdadır. Analitik hiyerarşi süreci, karar verme prosesinde nitel ve nicel kriterleri karşılaştırabilme özelliğine sahip olduğu için uygulanması önerilmektedir. Ayrıca işletme yöneticileri nazarında anlaşılması ve uygulanması kolay olmakla birlikte karar verme sürecinin iyileştirilmesine ve etkinleştirilmesine de yardım edebilecek bir yöntemdir (Chan, 2003). Analitik hiyerarşi yöntemi süreçlerinin temelinde sistem yaklaşımı vardır. Sistem yaklaşımı, bir sistemin çeşitli öğelerinin tüm sistem üzerindeki etkilerini değerlendirip, onların göreceli önemlerini bulmaya yöneliktir (Oğuzlar, 2007: 125). Analitik hiyerarşi sürecinde karar vericinin amacı doğrultusunda faktörlerin ve faktörlere ait olan alt faktörlerin belirlenmesi ilk adımdır. Analitik hiyerarşi prosesinde öncelikle amaç belirlenir ve bu amaç doğrultusunda amacı etkileyen faktörler saptanmaya çalışılır (Dağdeviren ve diğerleri, 2004: 132).

AHP, bir sistemin incelenmesi esnasında, onun bileşenlerinin fiziksel, sosyal yapısı, her bir bileşenin yapısı, hangi amaca hizmet ettiği ve bu amaçların hangi daha üst amaç ya da amaçların parçası oldukları, sistemin ana amacının ne olduğu saptanmaya çalışılır (Çobanoğlu ve Işın, 2009). Bir sistemin yapısı ve işlevleri, birbirlerinden ayrılmaz bir bütün teşkil etmektedir. Analitik Hiyerarşi Yöntemi (AHP) ise, süreçleri bu yapı-işlev bileşkesini bir bütün olarak beraber incelemeye yöneliktir. Yöntemde kullanılan hiyerarşiler, sistem yapısını oluşturan öğelerin birbirleriyle olan işlevsel ilişkilerini ve tüm sistem üzerindeki etkilerinin saptamak amacıyla söz konusu yapıyı ortaya çıkarmak üzere oluşturulurlar (Dolan ve diğerleri, 1989).

AHP’de karar verici konumundaki kişiler iki çeşit kararla karşı karşıyadır: Birincisi sezgisel, diğeri ise analitik yaklaşımdır (Sağır Özdemir, 2002: 5). Sezgisel kararlar herhangi bir veri ya da doküman tarafından desteklenmemekle birlikte tamamen analitik süreçlerden oluşur. Günümüzde özellikle küçük işletmelerde verilen kararların çoğu sezgisel karar tipidir. Kişiler bu tip yerlerde kendi bilgi ve tecrübelerine göre kararları kısa sürede alırlar. Gerçekte karar verme, seçenekler arasında karşılaştırmalı bir analiz neticesinde verilmelidir. Analitik karar verme ise, sorunların kademeli

(hiyerarşik) bir biçimde anlamlı daha küçük alt bölümlere ayrıştırılarak, daha etkin çözümlenebileceği esasına dayanmaktadır (Taşan, 2007: 7). Bu çerçevede AHP’de karar vericinin doğru kararlar vermesinde önemli bir analiz şekli olarak ortaya çıkmaktadır. (Tüzemen ve Özdağoğlu, 2007: 216).

AHP, kalitatif ve kantitatif bir çok kriterin değerlendirilmesi aşamasında (Akkaya ve Demireli, 2010: 322) karar vericinin hedefi doğrultusunda kriterlerin ve hedeflere ait olan alt kriterlerin belirlenip hiyerarşik yapının oluşturulması ilk adımı meydana getirir. Diğer bir ifadeyle AHP’de öncelikle amaç belirlenir ve bu amaç doğrultusunda her bir kriter ortaya konulur. Daha sonra her bir kriter için alternatifler belirlenir ve bu çerçevede karar için hiyerarşik bir yapı oluşturulmuş olur (Scholl ve diğerleri, 2005: 763; Güngör ve İşler, 2005: 22). Nitekim her bir insan için aynı karar probleminde karar kriterlerinin önem düzeyi ve karar seçeneklerinin değerlendirilmesinde yargılar farklılık gösterebilmektedir. Bu tür karar problemlerinin çözümünde analitik hiyerarşi süreci daha etkin karar verme imkanı sağlayabilmektedir (Dündar ve Ecer, 2007).

AHP, hem nitel hem de nicel kriterleri performans değerlendirme sürecine katabilmesi nedeniyle farklı bir bakış açısı sunmaktadır. Yöntemin üstünlüğü, tek karar verici ile uygulanabilirliği, basit ve anlaşılabilir olması, karşılaştırmalı atama tablolarının tutarlılık testiyle kontrolüne imkan vermesidir (Eleren, 2007: 62). Tedarik zincirinde bağlantılarla kurulacak ilişkinin boyutunun belirlenmesinde AHP kullanılmaktadır. AHP karmaşık, yapısal olmayan ve çok özellikli konularda karar almayı kolaylaştıran bir karar destek sistemidir (Gök ve diğerleri, 2007: 43). AHP’de karar alternatiflerinin ikili kıyaslama yoluyla göreceli önemlerinin belirlenmesinde (relative mode) veya alternatiflerin kriterlere ilişkin olarak puanlanmasında/sınıflandırılmasında (rating mode) kullanılabilir. Alternatiflerin puanlanması metodu, alternatiflerin sayısının çok olması durumunda daha kullanışlı bir yöntem olmaktadır (Ünüvar, 2005: 469).

Tedarikçi seçiminde yaygın olarak kullanılan AHP, çok kriterli karar verme süreçlerinde alternatifler arasında seçim yapmayı sağlayan yöntemlerden biridir (Ho, 2008: 211). 1971 yılında geliştirilen bu yöntem, problemi; amaç, kriterler, alt kriterler ve alternatiflerden oluşan hiyerarşik bir yapıda düzenleyip, en uygun çözüme ulaşılmasını sağlamaktadır (Ting ve Cho, 2008: 119). Saaty’ye göre AHP, homojen elemanların ortak bir kriter veya niteliğe göre ikili karşılaştırmalarından baskın önceliklerin türetilmesiyle ilgili bir ölçüm teorisidir (Lui ve Hai 2005: 310). AHP, gücünü karmaşık, çok kriterli, çok kişili bir problemi hiyerarşik bir yapıda sunması, her düzeyi ayrı ayrı inceleyip sonra

bunları birleştirerek analiz etmesinden almaktadır (Huang ve Keskar, 2007: 512). AHP, hem objektif hem de subjektif değerlendirme ölçütlerini kullanması dolayısıyla değerlendirme tutarlılığının test edilmesini sağlaması, özellikle de çok sayıdaki ölçütlere göre değerlendirilmesi gereken alternatifler içerisinde hangisine öncelik verilmesi gerektiği gibi çok önemli kararların verilmesinde önemli bir araçtır (Eraslan ve Algün, 2005: 98). AHP, göreceli (nispi) ölçüm ve mutlak ölçüm olmak üzere iki şekilde uygulanabilmektedir (Satty, 1994: 21).

Mutlak Ölçüm; Mutlak ölçümde kişi tecrübeyle edindiği bir standarda (ideal

alternatife) göre alternatifleri kıyaslarken, göreceli ölçümde alternatifler ikişer olarak bir kritere göre karşılaştırılır. Bir ölçek üzerindeki değerin, ölçeğin bir birimiyle karşılaştırılmasıyla yapılan ölçüm mutlak ölçüm olarak adlandırılmaktadır. Böyle bir ölçek üzerinde alternatifler, her seferde bir tanesi değerlendirilerek ölçülür. Bu tür bir ölçmede, bir alternatif, kendisinden başka kaç tane alternatif olduğundan ve bunların ölçümlerinin sonuçlarından bağımsız olarak incelenir. Kriterlerde bir değişim söz konusu değilse, yeni alternatiflerin eklenmesi ya da mevcutların çıkarılması, alternatiflerin sıralamasını değiştirmemektedir. Analitik hiyerarşi yönteminin mutlak ölçümünde, belli bir problemdeki alternatiflerin birbirlerine göre ölçümlerini bulmak için ‘mükemmel’, ‘ortalamanın üstünde’, ‘ortalama’, ‘ortalamanın altında’ ve ‘zayıf’ gibi derecelendirmeler kurulur ve bu derecelerin her bir kriter için ağırlıkları belirlenir (Civaroğlu, 2006: 49).

Göreceli Ölçüm; Alternatif sayılarında bir değişim sıralamanın değişmesine yol açacaksa,

alternatifler için mutlak ölçüm yerine göreceli ölçüm tercih edilmektedir. Göreceli ölçümde, mutlak ölçümün aksine alternatifler birbirleriyle de karşılaştırılırlar ve ölçek bu karşılaştırmalardan türetilir. Yeni bir alternatif önceden belirlenmiş olan ölçeğe göre değil, var olan alternatiflerle karşılaştırılır. Ölçümlerin göreceli olarak yapılması, sıralama değişikliklerine izin verdiği için alternatiflerin eklenmesi ya da çıkarılması durumunda alternatiflerin öncelik değerlerinde değişiklik olur. Tablo-5’de görüldüğü üzere, göreceli ölçüm, sıralamanın değişebildiği durumlarda, mutlak ölçümün sıralamada değişime yanıt vermeyen eksikliğini bu özelliğiyle gidermektedir. Göreceli ölçüm, sıralamanın değişmesinin istenmediği durumlarda sıralamayı koruyacak şekilde de düzenlenebilir (Civaroğlu, 2006; 51).

ÖNEM