Ülkemizde komisyonlara üye seçimleri Anayasa ve İçtüzük tarafından düzenlenmiştir. Anayasa’nın 95. maddesi siyasi parti gruplarının meclis çalışmalarına üye sayısı oranında katılmalarını zorunlu kılmaktadır. İçtüzük’ün 21. maddesiyse 11. maddesine atıfla parti gruplarının Meclis Başkanlık divanındaki temsil oranlarının komisyonlar için de geçerli olacağını hükme bağlamıştır.169 Komisyonların üye
sayılarının partilerin Genel Kuruldaki sandalye sayıları ile uyumlu olması gerektiğinden zaman zaman komisyonların üye sayıları değiştirilmektedir. Bu nedenle komisyonların üye sayılarının kanun veya içtüzükte sabitlenmesi komisyonların kuruluşunu Anayasa’nın 95. maddesine aykırı hale getirebilir.170 Anayasa Mahkemesi eski tarihli bir kararında “içtüzük ve kanunlarla kurulan komisyonların, kuruluş ve işleyişlerindeki
166 Dereli, 1996, s. 90.
167 Dereli, 1996, s. 101. 168 Yapıcı, 2007, s. 59.
169 Siyasi partilere düşen komisyon üyeliklerinin nasıl hesaplandığının detaylı bir incelemesi için
bkz. Bakırcı, 2000, ss. 331–342.
170 Has, Türk Parlamento Hukukunun Kaynakları ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Çalışma
37
aykırılıkların” biçim yönünden Anayasaya aykırılık oluşturmayacağını belirtmiştir.171
Kanımızca komisyonların kuruluşlarına dair kurallar ister İçtüzükte isterse Anayasada yer alsın, demokratik bir yasama sürecinin sağlanması için önemlidir. Anayasa Mahkemesinin bu yorumu muhalefete komisyonlarda söz hakkı verilmemesini mümkün kılmaktadır. Siyasi partilerin komisyonlarda sandalye sayılarına uygun şekilde temsil edilmesinin istisnası, 21. maddenin birinci fıkrasında siyasi partilere verilen komisyon sandalyelerinden feragat etme hakkıdır. Partilerin kendilerine düşen üyelikler için gösterecekleri adaylar Genel Kurul tarafından onaylanır. Partiler komisyon üyeliklerinin seçimi aşamasında milletvekilleri arasında anketler yaparak milletvekillerini uzmanlıklarına göre komisyonlarda görevlendirmektedirler.172 Seçimler ise siyasi parti
gruplarının gösterdiği adayların Genel Kurulda her komisyon için ayrı ayrı işaret oyuyla oylanması şeklinde olur.173 Siyasi parti gruplarınca verilen bu listelerin onaylanması ile
171 E.1975/145, K.1975/198, 14 Ekim 1975, RG: 11 Mart 1976 / 15525. Aynı kararında Anayasa
Mahkemesi komisyon görüşmelerindeki usulsüzlüklerin kanunu biçim yönünden sakatlamayacağını şu şekilde açıklamıştır:
“Anayasa'da, kimi hallerde kurulması öngörülen Karma Komisyonlar (madde 92 ve 94) dışında kanun tasarı ve tekliflerinin önce komisyonlarda, sonra Meclislerin Genel Kurullarında inceleneceği hakkında zorunluk koyan bir hüküm yoktur. Gerçi Anayasa'nın kimi maddelerinde Meclislerin ilgili komisyonlarından söz edilmekte ise de bunlar, kanun tasarı ve tekliflerinin mutlak surette komisyonlardan geçirilmesi zorunluğu koyan bir Anayasa kuralı sayılamaz ve genellikle Yasama Meclislerince varlıkları bilinen komisyonlardan, o maddelerde öngörüden hallere münhasır olmak üzere, ne biçimde yararlanılacağım belirtmekten öteye bir anlam taşımazlar.
Bu açıklamadan anlaşılacağı üzere, Anayasa'nın kurulmasını emrettiği komisyonlar dışında kalan komisyonlar birer içtüzük düzenlemesidir.
Öte yandan bu komisyonların çalışmalarının, kanun tasarı ve tekliflerini Meclislerin Genel Kurulları adına inceleyerek düşüncelerini belirtmekten başka bir anlamı ve etkisi olmadığı, sonunda konuya Meclislerin tamamen hâkim oldukları ve kendi iradelerine göre tam bir serbestlik içinde işi karara bağladıkları bilinen bir gerçektir. Bir kanun tasarı veya teklifinin bir komisyonda incelenmesini veya hiç incelenmemesini Meclis iradesinin gereği gibi belirmesine engellik edeceğinin düşünülmesi de mümkün değildir.
Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğünün 36. maddesinde belirtildiği gibi kimi hallerde komisyon çalışmalarından vazgeçilmesi ve kanunun doğrudan doğruya Meclislerin Genel Kurullarında görüşülerek sonuçlandırılabilmesi de bunu göstermektedir. Çünkü komisyon çalışmaları bir Anayasa gereğinin kuralı bulunsaydı, herhangi bir zorunluk yüzünden dahi bu yoldan vazgeçilmesi mümkün olamazdı.
Bu sonuca göre birer içtüzük düzenlenmesi olan ve Meclislerce kabul edilen kanunların sıhhati bakımından da şart bulunmayan komisyonların kuruluşlarına ilişkin hatalar veya usulsüzlükler, kanunların Anayasa'ya aykırı sayılması için yeterli bir sebep değildir."
172 Neziroğlu, 2008, s. 270. 173 Neziroğlu, 2008, s. 277.
38
komisyon kurulmuş olur.174 21. madde, Plan ve Bütçe Komisyonu, Dilekçe Komisyonu, Başkanlık Divanı ve Bakanlar Kurulu üyelerinin komisyonlarda görev almalarını yasaklamıştır. Bu sınırlama dışında milletvekilleri birden fazla komisyona üye seçilebilir hatta birden fazla komisyonda başkan, başkanvekilliği görevini üstlenebilirler. Ancak iktidar partileri Komisyon başkanlıklarına tanınan fiziki ayrıcalıklar nedeniyle bu makamların farklı kişilere verilmesini tercih etmektedir.175 Komisyon üyelikleri için bir
yasama döneminde iki defa 2 yıllık süreler için seçim yapılmaktadır. 6771 sayılı Anayasa Değişikliği Kanunu’nun kabul edilmesiyle yasama dönemi bir sonraki milletvekili genel seçimlerinden itibaren yeniden 1982 Anayasası’nın ilk halinde olduğu gibi beş yıla çıkacaktır. Bunun sonucunda zaten yasama döneminin 31 Mayıs 2007 tarih ve 5678 sayılı Anayasa Değişikliği Kanunu ile dört yıla indirilmesinin ardından değiştirilmeyen İçtüzük’ün 20. maddesinin son fıkrası yeniden işlerlik kazanacak ve ilk seçilen üyeler iki, ikinci devre için seçilen üyeler ise üç yıl görev yapacaktır. Komisyonların görevi iki yıl dolmuş olsa dahi yeni komisyon seçilene kadar devam eder. Komisyon üyelerinin seçimi tamamlandıktan sonra 24. madde uyarınca Meclis Başkanı komisyonları ilk toplantılarına çağırır, bu toplantıda komisyonlar başkan, başkanvekili, sözcü ve kâtiplerini seçerler. 24. madde ilk toplantı için farklı bir toplantı yeter sayısı düzenlemiş, 27. maddenin komisyonlar için koyduğu üye tamsayısının üçte biri olan toplantı yeter sayısını, üye tamsayısının salt çoğunluğuna yükseltmiştir. İktidar partilerinin değişmesi halinde 24. maddenin son fıkrası yeni iktidar grubu veya gruplarına güvenoyu alınmasından itibaren 10 gün içerisinde komisyon başkanı, başkanvekili, sözcüsü ve kâtipleri için yeniden seçim yapılmasını isteme yetkisi vermiştir.
174 Bakırcı, 2000, s. 322.
39