2. GENEL OLARAK KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ
2.1.3. KOBİ’lerin Ekonomi İçin Avantaj ve Dezavantajları
Günümüzde KOBİ’ler; yeni istihdam alanları yaratan, toplumsal istikrarı korumada rolü olan, yeni fikirler üreten ve yenilikleri takip eden, değişikliklere kolay ayak uyduran, ekonominin genişlemesine ivme kazandıran, bölgesel kalkınmayı hızlandırarak büyük yerleşim yerlerine göçü engelleyen, bireysel tasarrufları yatırıma yönlendirerek büyük sanayi kuruluşlarının tamamlayıcısı işletmeler olma özelliklerinden dolayı ekonominin temel taşlarını oluşturan birimler haline gelmişlerdir. Bu bağlamda KOBİ’lerin ekonomiye katkıları beş temel başlık altında toplanabilir25;
1. İstihdam yaratma,
2. Esneklik sayesinde yeniliklere hızla uyum, 3. Girişimciliği teşvik,
4. Butik üretim sayesinde ürün farklılaşması, 5. Büyük işletmelere ara malı temini.
Günümüzde ülke ekonomilerinin ve dolayısıyla dünya ekonomisinin gelişiminde sağlamış oldukları çeşitli faydalar veya avantajlardan ötürü, KOBİ’lerin gelişmesine daha çok önem verilmektedir. Söz konusu önemin başlıca nedenleri şunlardır;
KOBİ’ler bulundukları ülke ekonomisine dinamizm sağlarlar, çünkü ekonomik kriz ve olumsuzluklardan daha az etkilenirler.
Daha az yatırımla daha çok üretim ve ürün çeşitliliği sağlayabilirler.26
Emek yoğun teknolojiyle çalışma ve kaynak kullanımında etkili olma özelliğine bağlı olarak ülke çapında istihdamın artırılmasına ve işsizliğin azaltılmasına katkıda bulunurlar.27 Bir başka deyişle toplam istihdam açısından istikrar unsurudurlar.28
Bölgeler arası kalkınmada denge unsuru niteliğindedirler. Üretim ve sanayileşmeyi bütün ülkeye yaymada etkin bir araç konumundadırlar.29 Tam rekabet şartlarına ve değişen pazar şartlarına kolayca uyum sağlayarak
ve gelir yelpazesi içinde orta sınıfı oluşturarak ekonomide denge unsurudurlar.
Küçük birikimler ve aile birikimlerinin doğrudan yatırımlara yansıtılabilmesinde önemli işlevleri yerine getirirler.30
Büyük ölçekli işletmelerinin destekleyicisi ve tamamlayıcısı olma özellikleri bulunmaktadır.
Bununla birlikte, KOBİ’lerin bir ülke ekonomisi için dezavantaj olarak gösterilebilecek kriterleri;
Genellikle gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerde ekonomide kayıt dışılığın artmasında önemli rolleri vardır.
Mali tablolarındaki düzensizlik ve belirsizlik nedeniyle mali denetimler esnasında zorluklar yaşamaktadırlar.
26 Ayhan Yüksel, Basel II’nin KOBİ Kredilerine Muhtemel Etkileri, Bankacılık Düzenleme
ve Denetleme Kurumu, ARD, Araştırma Raporları: 2005/4, Ağustos 2005, s.8
27 Muhittin Şimşek, s.22
28 İlhan Uludağ ve Vildan Serin, Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler – Yapısal ve
Finansal Sorunlar, Çözümler -, İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: 1991 – 25, İstanbul, 1991, s.19
29 Tahir Akgemci, s.19 30 A.g.e., s.19
Maliyet düşürme çalışmaları sırasında kaliteden ödün vermek ve düşük kaliteli ürün üretmek konusunda büyük firmalar kadar hassas davranmamaktadırlar.
Genel istihdam üzerinde büyük paya sahip olmalarına rağmen eğitim seviyesi düşük kişilerle çalışmaları ya da çalışabilmeleri, ülke istihdamının genel eğitim seviyesi üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır.
Risk yönetimi konusunda bilgi sahibi olmamaları ya da düşük seviyede bilgi sahibi olmaları, ülke ekonomisinin istikrarını etkilemekte, kırılganlığını artırmaktadır.
2.1.4. KOBİ’lerin Güçlü ve Zayıf Yönleri
Yapıları itibarıyla daha büyük ve çok uluslu işletmelere oranla daha esnek davranabilme ve çalışabilme, daha hızlı karar alabilme potansiyeline ve imkanına sahip KOBİ’ler, bu özelliklerini avantaja dönüştürebildikleri ve güçlü yönlerini geliştirebildikleri ölçüde verimliliklerini artırabilmektedirler.
Bu çerçevede KOBİ’lerin güçlü yön olarak kullanabilecekleri ve geliştirebilecekleri noktalar şöyle sıralanabilir;
Organik yapı anlamında, basit ve odaklanmış organizasyon yapılarına sahiptirler.
Firma içi bürokrasinin azlığı nedeniyle, karar mekanizmaları daha hızlı çalışır.
Firma ölçüsü ve genel olarak informal ağ yapısı nedeniyle iç iletişimde büyük firmalara oranla daha hızlı ve etkilidirler. Aynı zamanda bu durum kontrol mekanizmasının da daha kuvvetli işlemesini sağlamaktadır.
Değişen pazar koşullarına hızlı tepki verilebilir ve bunu kullanarak geniş pazarlara hakim olabilirler.
Küresel pazarda müşteri kitlelerinin değişik özelliklere sahip olması ve müşteri isteklerinin sürekli olarak değişip, çeşitlenmesi; pazarlara yakın olan “müşteri odaklı” bir yönetim anlayışına sahip olan KOBİ’leri şanslı bir konuma getirmektedir.31
Firmanın küçük, çalışanlar arasındaki ilişkilerin sıkı olması nedeniyle teknik personelin diğer bölümlerle ilişkileri vardır.
Yasal düzenlemelerde KOBİ'ler için kolaylaştırıcı uygulamalar bulunabilmektedir.
KOBİ'lerin yenilikçi faaliyetlerinin desteklenmesi için çeşitli destek programları mevcuttur.
KOBİ’lerin yapısal özelliklerinden kaynaklanan zayıflıkları ise sermaye yetersizliği, teknolojik bilgi yetersizliği, girdi teminindeki zorluklar ve mesleki ve teknik bilgi eksiklikleri başlıkları altında toplanabilirler.32 Diğer taraftan, KOBİ'lerin
zayıf yönleri olarak sayılabilecek, verimlilik ve karlılıklarını düşüren ve belki de büyük işletmeler arasında yer almalarını önleyen önemli noktalar bulunmaktadır. Bu anlamda KOBİ’ler genellikle;
Ölçekleri nedeniyle, ihtiyaç duydukları bazı hizmetleri kendileri üretebilme gücüne sahip değildirler.
Üretim ve satış arasındaki koordinasyon yetersizliği verimliliklerini etkilemektedir.
Teknolojik bilgi birikimine erişimde sorunlar yaşamalarının yanı sıra teknoloji yönetimi becerileri de kısıtlıdır ya da yoktur.
31 Muhittin Şimşek, s.15 32 A.g.e., s.19
Finansman kaynaklarına erişimde güçlük çekerler, finansal planlamada yetersizdirler.
Genel yönetim yetersizliği ve özellikle stratejik kararların işletme sahip veya ortaklarınca alınması, orta ve alt düzey çalışanların tam katılımının sağlanamaması33 gibi sorunlar yaşarlar.
Yenilik konusunda çalışacak kalifiye personeli firmaya çekmek ve firmada “uzun süre” istihdam etmekte zorlanırlar.
Yaşanan küresel süreçler içinde ulusal sınırlar ötesindeki pazarlara erişimleri güçtür.
İş ortamında uymak zorunda oldukları mevzuat karmaşık geldiğinden pek çok idari, hukuki ve ticari işlemi yerine getirmekte zorlanırlar.
Avrupa Komisyonu’nun KOBİ’lere yönelik bir çalışmasında34 sorulan “Hangi düzenlemeler işletmenizin daha fazla gelişmesine katkıda bulunur?” sorusuna KOBİ’lerin verdikleri cevaplarla:35
Yüzde 31’i, faaliyette bulundukları alana yönelik sosyal ve ekonomik anlamda düzenleme ve programlar,
Yüzde 16’sı piyasa yapısına uygun daha kalifiye elemanlar istihdam edilebilmesi,
Yüzde 14’ü finansal program ve fonlara erişimin daha da kolaylaştırılması, Yüzde 11’i Birlik dışındaki ekonomik birimlerle rekabet ve yarış için daha
sert ve katı düzenlemeler yapılması,
33 Tahir Akgemci, s.16
34 European Commision, “Surveys on SME access to finance in the EU Member States”,
Flash Eurobarometer, Brussels, 2005, http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/financing/surveys.htm, (1 Ekim 2006)
Yüzde 6’sı işletmesinin geliştirilmesi için bir tavsiye ve destek hizmeti sınulması,
Yüzde 9’u ise daha büyük üretim kapasitesi kurulabilmesi
yönünde düzenlemelerin yapılmasının işletmelerinin geliştirilmesinde etkili olacağına dikkat çekmiştir. Kalifiye çalışan eksikliği, yeni teknolojilere uyum, altyapı, kalite yönetimi AB’de faaliyet gösteren KOBİ’ler için sorun teşkil eden konu başlıklarıdır.
Söz konusu zayıf yönleri güçlendirmek için geliştirilebilecek çözüm yollarından bazıları ise;36
Girişimciliğin ön plana çıkarılması,
Şirketler için bürokratik düzenlemelerin basitleştirilmesi ve yenilenmesi, böylece yenilik, yaratıcılık ve girişimciliğin geliştirilmesinin sağlanması, İşletmeler, özellikle KOBİ’ler için mali şartların iyileştirilmesi,
Özellikle AB ülkelerinde faaliyet gösteren işletmeler için hem AB destek hizmetleri, programları ve bilgi ağlarına daha kolay erişimlerinin sağlanması hem de bu hizmetleri veren kurumlar arasındaki koordinasyonun sağlanması,
Şirketlerin sürdürülebilir rekabet gücüne sahip olması için inovasyona açık ve yenilikçi olması, yüksek katma değerli mal üretimine yönelmesi
olarak sıralanabilir.
36 Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, AB Üyelik Sürecinde KOBİ’ler, EPRI Dış
2.2. TÜRKİYE’DE KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETMELER
2.2.1. KOBİ Tanımı
Türkiye’de, KOBİ’lere yönelik etkinliklerde bulunan kurum ve kuruluşların görev tanımları, hedef kitleleri ve etkinliklerine ayırdıkları kaynakları çerçevesinde hizmet götürdükleri grupları belirleyen farklı KOBİ tanımları kullandıkları görülmekte, gerek tanım belirlemede seçilen ölçütler, gerekse bu ölçütler çerçevesinde belirlenen limitler farklılıklar göstermektedir.
Yakın geçmişe kadar uzlaşılmış bir KOBİ tanımının olmaması ve KOBİ’lere hizmet veren her kurum ve kuruluşun farklı bir KOBİ tanımından hareket etmesi, uygulamada farklılıklar oluşturmuş ve KOBİ’lerin bir kısmı bazı uygulamaların içinde yer alırken, diğerleri bazı uygulamaların dışında kalabilmiştir. Diğer taraftan söz konusu durum, KOBİ’lere yönelik istatistiklerin de farklı sonuçlar vermesine yol açmıştır. Bazı KOBİ tanımlarının sadece “imalat sanayii”nde faaliyet gösteren işletmeleri kapsaması, diğer sektörlerde faaliyet gösteren işletmeleri, esnaf ve sanatkarları kapsam dışında bırakmış ve bu durum işletmelerin mevcut teşvik ve desteklerden yararlanamamaları sonucunu doğurmuştur. Öte yandan farklı KOBİ tanımlarının bulunması, hizmet sunucularla hizmet talep edenler arasında anlayış farklılığına yol açmış, uygulamaların etkinliğini azaltmış ve hizmetlerde şeffaflığın sağlanmasının önünde önemli bir engel haline gelmiştir. KOBİ tanımı yapılırken, zaman, ekonominin gelişmişlik düzeyi, sanayileşme düzeyi, kullanılan teknoloji, pazarın büyüklüğü, faaliyette bulunulan iş kolu, kullanılan üretim tekniği ve üretilen ürün özellikleri37 olmak üzere çok sayıda faktörün ele alınması gerekmektedir.
Türkiye’de özel sektöre ait işletmelere ilişkin ilk sınıflandırma: 1923 yılında toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde belirlenen ve özel sektörü kalkındırmayı amaçlayan politikalar doğrultusunda 1927 yılında çıkarılan Teşvik-i Sanayi Kanunu’nda yapılmış,
bu Kanun’da en az 5 çalışanı olan işletmeler birinci sınıf işletme olarak kabul edilmiştir. 1936 yılında yürürlüğe konulan 2008 sayılı İş Kanunu’nda ise 10 kişiden az çalışanı bulunan işyerleri, küçük sanayi olarak kabul edilmiştir.38
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın 28 Ocak 2005 tarihinde kayıt dışı ekonomi ile mücadele için hazırladığı formül konusunda yapılan açıklamalarda, KOBİ tanımının Bakanlar Kurulu tarafından yapılmasına izin veren bir yasa çıkaracağı belirtilmiştir. Kuruluşlara göre değişen KOBİ tanımları Tablo 2.11.’de gösterilmektedir.
Tablo 2.11.
Türkiye’de Kuruluşlara Göre KOBİ Tanımı
KURULUŞ KAPSAMI TANIM KRİTERİ TANIM ÖLÇEKLİ MİKRO İŞLETME KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETME ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETME
KOSGEB İmalat Sanayii İşçi sayısı - 1-50 işçi 51-150 işçi HALKBANK İmalat Sanayii, Turizm, Yazılım Geliştirme İşçi Sayısı Sabit Yatırım Tutarı (TL) - 400 milyar TL - 400 milyar TL 1-250 işçi 400 milyar TL HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI İmalat Sanayii, Turizm, Tarımsal Sanayi, Eğitim, Sağlık, Yazılım Geliştirme İşçi Sayısı, Yatırım Tutarı, KOBİ Teşvik Belgesine Konu Yatırım Tutarı (TL) 1 - 9 işçi 600 milyar TL 10 - 49 işçi 600 milyar TL 50 - 250 işçi 600 milyar TL DIŞ TİCARET
MÜSTEŞARLIĞI İmalat Sanayi
İşçi Sayısı, Sabit Yatırım Tutarı
(ABD Doları) - - - - 1 - 200 işçi 2 milyon $
EXİMBANK İmalat Sanayi İşçi Sayısı - - 1-200 işçi
Kaynak : Hazine Müsteşarlığı, DTM, KOSGEB, EXIMBANK, T.Halk Bankası.
Tüm bu tanımlar 2005 yılı sonuna doğru birleştirilmiş, Bakanlar Kurulu’nun 19 Ekim 2005 tarihli “Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkındaki Yönetmelik”e göre yapılan KOBİ tanımı ile:
38 Umut Uzel – Özlem Köprülü, “Bölgesel Kalkınmada KOBİ’lerin Rolü, Denizli Örneği”,
Yıllık 10 kişiden az çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da bilânço büyüklügü 1 milyon YTL’yi geçmeyen çok küçük ölçekli işletmeler, Mikro Ölçekli İşletme,
Yıllık 50 kişiden az çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da bilânço büyüklüğü 5 milyon YTL’yi geçmeyen işletmeler, Küçük Ölçekli İşletme,
Yıllık 250 kişiden az çalışan istihdam eden ve yılıklı net satış hâsılatı veya Bilânço büyüklüğü 25 milyon YTL’yi aşmayan işletmeler, Orta Büyüklükte İşletme olarak sınıflandırılmıştır.
Tablo 2.12.
Türkiye’de KOBİ Tanımı
KOBİ Tanımı Çalışan Sayısı Yıllık Ciro
Mikro Ölçekli İşletme 10'dan az 1 milyon YTL’ye kadar
Küçük Ölçekli İşletme 50'den az 5 milyon YTL'ye kadar
Orta Ölçekli İşletme 250'den az 25 milyon YTL'ye kadar
Bununla birlikte, tanımın kapsamının genişliği bazı sorunları beraberinde getirmektedir. Aynı KOBİ kapsamı içinde tutulan mikro ölçekli bir işletmeyle orta ölçekli işletmenin sorunları ve çalışma şekilleri birbirinden doğal olarak farklıdır.