Kişilik Ölçüm Yöntemler

Kişiliği incelemek için değişkenlerini ölçme yöntemlerinin bulunması gerekir. Günlük hayatta sürekli kişilik değerlendirmeleri yapılabilir. Ancak arzu edilen nesnel bir kişilik ölçümüdür.

Günümüzde geçerliliğini sürdüren envanterlerin çoğu, maddelerini çok sayıda kategoriye ayırıp her bir kategori için ayrı ayrı puan sağlar. Bu prosedürün ilk uygulandığı envanterlerden biri, (1930) Bell'in “Uyum Envanteri”dir (Bell Adjustment Inventory). Söz konusu envanterin iki formu vardır; biri lise ve yüksek okul örgencileri, diğeri de yetişkinler için düşünülmüştür. Öğrenci formu şu dört alana uyum ile ilgilenir: ev, sağlık, sosyallik ve duygusallık. Yetişkin formu, buna ek olarak bir de ise uyum puanını kapsar (Zorluer, 2002: 28).

Kişilik envanteri olarak geçmişte en göze çarpan örneklerden biri Allport'un A- S Reaksiyon İncelemesidir (Allport A-S Reaction Study). Üstünlük- İtaat (A-S) ölçümü olarak tanımlanan bu envanterde, bireyin günlük yaşamında çevresine karşı baskın mı yoksa pasif bir karaktere mi sahip olduğunu ölçümlemeye çalışır. Her bir madde, işte, okulda, toplantıda, bir otobüste, bir dükkânda vb. yerlerde karşılaşabileceğimiz bir durumu tasvir eder. İki ya da dört alternatif yanıtlama yolu verilir ve denek, kendisini en iyi izah eden seçeneklerden birini seçmek zorunda bırakılır. Bayanlara ve erkeklere verilecek formlar birbirinden farklıdır (Zorluer, 2002: 28).

Kişilik testleri, objektif ve projektif kişilik testleri olarak ikiye ayrılır. Objektif kişilik testleri, kâğıt-kalem testi veya kendini anlatma envanterleri şeklindedir. En çok bilinen ve en fazla kullanılan kişilik testleri arasında kişisel değerlendirme envanterleri yer almaktadır. Envanterler, objektif testler sınıfına girmekte olup uygulandığı andaki bireysel özellikleri ortaya koyarlar. Kişisel değerlendirme envanterleri bireylerin kendi kişilik özelliklerine ilişkin çeşitli ifadelere katılıp katılmama durumlarını belirlemektedir. Cevap seçenekleri genellikle doğru-yanlış, evet-hayır ya da katılıyorum-katılmıyorum şeklinde olabilir. En fazla kullanılan kişilik değerlendirme envanterleri arasında Minnesota Kişilik Envanteri (MMPI) ve Kaliforniya Psikolojik Envanteri (CPI) yer almaktadır (Davis, ve Palladino, 1997: 507). Günümüzde en yaygın kullanılan diğer bazı kişilik envanterleri ise:

• Akademik Benlik Tasarımı Ölçeği

• Atılganlık Envanteri -Beck Depresyon Envanteri • Çatışma Eğilimi Ölçeği

• Çok Yönlü Depresyon Envanteri • Edwards Kişisel Tercih Envanteri • Guilfbrd-Zimmerman Mizaç Envanteri • Hacettepe Kişilik Envanteri

• Kendini Değerlendirme Envanteri • Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği • Saldırganlık Ölçeği

Rotter Kontrol Odağı Ölçeği Olarak sayılabilir.

Kişilik ölçümünde kullanılan projektif testlerde, kişilik değerlendirmesinin yanında kişilikte meydana gelebilecek değişiklikler de belirlenir. Projektif kişilik testleri arasında en fazla bilinen ve kullanılanı “Rorschach” testidir. Bu test, çeşitli mürekkep lekelerinden oluşan belirgin bir anlam ifade etmeyen şekillerin aday tarafından yorumlanması şeklinde uygulanır. Bu testlerde en doğru ya da en uygun cevap bulunmamaktadır. Bu nedenle cevaplayanların testi yönlendirebilmeleri bireysel değerlendirme testlerine oranla daha güçtür. Cevaplar sübjektif olduğundan testi uygulayan kişinin bu konuda eğitimli olması gerekmektedir (Boyraz, 2002: 45). Diğer bir projektif test olan Tematik Algı Testi (TAT), 1938 yılında Henry Murray tarafından geliştirilmiş ve oldukça sık kullanılan bir testtir. Bu testte, genellikle insanların bulunduğu sahnelerden oluşan kartlar kullanılmaktadır. Kişiler bu resme bakarak kendilerine göre bir hikâye oluşturmaktadırlar. Bu hikâyelerde kişilerin psikolojik ihtiyaçları ve içsel çatışmaları yer almaktadır (Boyraz, 2002: 45).

Kişilik ölçümü vaka analizleri, mülakatlar, gözlemler, deneyler ve kişilik testleriyle yapılmaktadır. Ekonomikliği, nesnelliği ve tekrar uygulanabilirlik özelliği sebebiyle kişilik envanterleri yaygın bir kullanıma sahiptir. Bireysel farklılıklar üzerinde yoğun olarak durması ve birçok değişkeni bir anda inceleme kolaylığı sağlaması bakımından da kişilik envanterleri işletmelerce yaygın olarak kullanılmaya devam etmektedir.

Kişilik testlerinin birçoğu, cevap verenlerin şimdiki durumlarını, kendilerini ve kendileri hakkındaki bilgileri ya birebir toplanan değerlerini ya da ilgili bazı grupların bilinen özelliklerini ortaya çıkarmak için yapılır. Davranışları kestirme ve böylece belirli davranış şekillerini gösterecek kişilerin seçilmesi konusunda psikoloji biliminin uygulamalı kabiliyet testleri, mesleki testler, Tematik Algı Testi (TAT), klinik kişilik testlerinden yararlanılmaktadır (Yıldız, 2001: 43).

Kişilik ölçümünde kullanılacak psikoteknik test yöntemi, kişinin davranışını standart koşullar altında gözlemlemek ve tanımlamak için kullanılan sistematik bir yöntemdir. Davranışların ölçme yoluyla sayısal değerlere dönüştürülmesi, bu sayıların istatistik işlemlerle çözümlenmesi, verilerin nesnellik ve güvenilirliğini yükseltir. Bu yaklaşım, psikolojide deneysel laboratuar tekniği gibi davranışların değerlendirilmesinde önemli bir bilimselleşme aşaması sağlar. Bilimdeki nesnellik, dakiklik, doğruluk ve yinelenebilirlik ilkelerine uymada psikolojik ölçme azımsanmayacak düzeyde bir katkıdır (Öner, 1997: 10). Kişilik özelliklerinin ölçümü ile özellikle personel seçimi aşamasında adayların işe uygun kişilik özelliklerini değerlendirme ve karsılaştırabilme kolaylığı sağlanacaktır.

Hangi kurama göre olursa olsun, kişiliği incelemek için kişilik değişkenlerini ölçme yöntemlerinin bulunması gerekir. İş verenler, yüksek düzeydeki pozisyonlar için bireyler seçerken; danışmanlar meslek seçiminde öğrencilere yardımcı olurken; psikiyatrisler akıl hastalarına en yararlı olacak tedavi türüyle ya da bir suçlunun rehabilitasyonuyla ilgili kararları alırken kişiliğinin nesnel ve yansız ölçümü arzu edilir.

Kişilik ölçümünde çok uygulanan kişilik testleri sayısal olmayan sonuçlar verir ve özel bilgiye sahip uygulamacıların yorumunu gerektirir. Kişilik ölçümü ile ilgilenen bir araştırmacı özel bir test geliştirdiğinden, bu testin özellikle neyi ölçtüğünü ve test sonucunun davranışının hangi yönünü yansıttığını tespit etmesi gerekir. Ayrıca testin yorumunun da nasıl olması gerektiği bilinmelidir (Yıldız, 2001: 42).

Kişilik testleriyle kişiliğin yapısına, gelişimine, özelliklerine ilişkin bilgi toplanır, ölçüm yapılır. Kişilik testi bir kimsenin o an ne olduğunun ya da ne

olabileceğinin değil, o kimsenin genel olarak ne olduğunun ortaya çıkmasına yardımcı olur (Köknel, 1995: 297).

Kişi-İş uyumunu sağlayarak, işte başarı gösterecek personelin seçimini hedef alan bir personel seçim süreci, adayların kişilik özelliklerinin belirlenmesine ve bu özelliklerin iş ile uygunluğunun tespit edilmesini sağlayacak ölçüm yöntemlerine ihtiyaç duyacaktır. Bu yöntemler arasında en yaygın olanı, kişilik test veya envanterleridir.

Kişilik testleri ve envanterleri bireyler üzerine yoğun olarak çalışmanın cazip ve mümkün olmadığı zamanlarda kullanılır. Faydası, kısa bir zamanda birçok konuda bilgi toplama imkânı sağlamasıdır (Boyraz, 2002: 44).

Beş faktör kişilik modeli, kişiliğin 5 temel boyuttan/faktörden oluştuğunu öne sürmektedir. (Dışadönüklük, Sorumluluk, Uyumluluk, Duygusal Denge ve Deneyime Açıklık). Model, kişilik ve ölçümü/değerlendirmesi konusunda son 20 yıla damgasını vurmuş; yüzlerce araştırmayla da desteklenmiş ve özellikle de kültürlerarası birçok araştırmayla standardizasyon (o kültüre uyum), geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır. Model, temel olarak, bireylerin kişilik yapılarını tanımlamak için gündelik dilde kullanılan sıfatların faktör analizi sonucu geliştirilmiştir.

Beş faktör kişilik modelinde yer alan her boyut birbirine zıt iki kutuptan oluşmaktadır. Buna göre model, Dışadönüklük/İçedönüklük, Sorumluluk/Dürtüsellik, Uyumluluk / Düşmanlık, Duygusal Denge / Nevrotiklik ve Yeni Deneyimlere Açıklık/Gelenekçilik boyutlarından oluşmaktadır. Bu boyutlardan her biri de 6 alt boyuttan/alt ölçekten oluşmakta; böylelikle de ortaya toplam 30 alt boyut/faktör çıkmaktadır. Bu boyutlardan örneğin dışadönüklük, sosyallik, atılganlık, kendini ifade edebilme, heyecan arama, sempatiklik, üstün olma ve ödül kazanma isteği gibi davranışları kapsamaktadır. İş yaşamı açısından değerlendirildiğinde de, genel olarak dışadönüklerde iş doyumunun ve işten ayrılma eğiliminin yüksek olduğu görülmektedir. Bir başka boyut olan sorumluluk da, dikkatlilik, organize olma, planlı hareket etme, yoğun çalışma, başarı odaklı olma, kararlılık, düzenlilik, disiplinli olma, sorunlarla baş edebilmek için hazırlıklı olma, etik ilke ve değerlere belirgin bir biçimde bağlılık ve başlanan bir işi bitirebilme becerisi gibi davranışları içermektedir. İş yaşamı açısından bakıldığında da, sorumluluk düzeyi yüksek

çalışanların, iş doyumlarının ve motivasyonlarının yüksek olduğu, işten kaçma ve işten ayrılma eğilimlerinin ise düşük olduğu görülmüştür (Solmuş, 2007).

Araştırmalar, beş faktör kişilik modelinin/yaklaşımının, iş yaşamında motivasyon, iş doyumu, kariyer doyumu, işten kaçma, işten ayrılma, müşteri ilişkileri, takım çalışması, kurumsal bağlılık, çalışanlar arası ilişkiler (çatışma eğilimi ya da stres düzeyi gibi), performans (satış performansı gibi), yaratıcılık, stresle baş etme gibi birçok davranış boyutunu ölçme konusunda olumlu sonuçlar elde edildiğini göstermektedir. Modelin, çok farklı meslek gruplarına sahip çalışanlar üzerinde de uygulanabildiği (polisler, satış temsilcileri, yöneticiler ve vasıflı/yarı vasıflı çalışanlar gibi) ve bu uygulamalardan da genel olarak çalışanların performans düzeyi ve bireysel davranış örüntülerine ilişkin etkili ve verimli sonuçlara ulaşıldığı görülmüştür (Solmuş, 2007).

16PF Kişilik Envanteri, 1949 yılında Raymond Cattell tarafından geliştirilen bir envanterdir. Envanter çoktan seçmeli 185 sorudan oluşmaktadır. Uygulama süresi yaklaşık olarak 45 dakikadır. Envanterde yer alan her faktör, 10’lu bir skala üzerinde düşük ve yüksek olmak üzere iki düzeyde değerlendirilmektedir. 16PF Kişilik Envanteri, 16 “temel kişilik özelliğini” ve 5 “genel kişilik eğilimini” ölçmektedir. Bu kişilik özellikleri (boyutları), Sıcakkanlılık, Problem Çözme, Strese Tolerans, Baskınlık, Canlılık, Kurallara Bağlılık, Sosyal Girişkenlik, Duyarlılık, İhtiyatlılık, Soyuta Odaklılık, Ketumluk, Kendini Sorgulama, Değişimlere Açıklık, Kendine Yeterlik, Mükemmeliyetçilik ve Gerginlik şeklinde sıralanabilir (Solmuş, 2007).

Hogan Kişilik Ölçümü (HPI), Robert Hogan tarafından geliştirilmiştir. Ölçeğin orijinal formu 206 sorudan oluşmakta ve uygulama yaklaşık 20 dakika sürmektedir. Hogan Kişilik Ölçümü, 7 temel boyuttan/ölçekten ve bu boyutların alt ölçeklerinden oluşturulan 6 mesleki kişilik boyutundan/ölçümünden oluşmaktadır. Literatür taraması, Hogan Kişilik Ölçümü’nün kullanıldığı 50’den fazla araştırmada ölçeğin iş performansını yordama gücüne sahip olduğunu ve sekreterler, satış temsilcileri, bölge-şube müdürleri ve elektrik teknisyenleri gibi çok farklı meslek grupları üzerindeki uygulamalardan da etkili sonuçlar elde edildiğini göstermektedir (Solmuş, 2007).

Myers-Briggs Kişilik Envanteri (MBTI), 1940’lı yıllarda Katharine Briggs ve Isabel Briggs Myers tarafından Carl Jung’un kişilik kuramına dayandırılarak geliştirilmiştir. Envanter zorunlu-seçmeli soru türünden oluşan 126 sorudan oluşmakta ve uygulama yaklaşık 35-40 dakika sürmektedir. Envanterin temel amacı, insanların algılamalarına dayanan temel tercihlerini belirlemektir. Myers-Briggs Kişilik Envanteri, insanların 4 temel tercihleri ve bu tercihlerin de iki yönü olduğu yaklaşımına dayanmaktadır. Tercihlerin kombinasyonu da bireyin psikolojik tipini belirlemektedir. Bu tercihler; Dışadönük/İçedönük (bireyin enerjisini nereye yönlendirme eğiliminde olduğu), Genel/Özel (bireyin çevresine ait bilgileri nasıl topladığı), Düşünen/Hisseden (bireyin kararlarını nasıl verdiği) ve Yargılayan/Algılayan (bireyin dışındaki dünya hakkında karar vermeyi mi yoksa bilgi toplamayı mı tercih ettiği) şeklinde sınıflandırılmaktadır. Bu 4 temel tercihin kombinasyonuna göre de bireylerin herhangi birine ait özellikleri taşıyacakları 16 ayrı psikolojik tip şekillenmektedir (Solmuş, 2007).

Kişilik endüstriyel alanda farklı tekniklerle ölçülmeye çalışılmaktadır. Bu teknikler arasında kişilik testlerinin yanı sıra vak'a analizleri, mülakatlar, gözlemler, deneyler de sayılabilir Bunlara ilave olarak, kişilik analizinde bireyin öz geçmişine ilişkin bilgilerden de yararlanılır.