Kişi Kavramı ve Türleri

Kişi, hukuk düzeni tarafından hak ve borç sahibi olabileceği kabul edilen varlıklardır. Başka bir ifade ile hak ehliyetine sahip varlıklardır. Kişilerin gerçek kişiler (hakiki şahıslar ) ve tüzel kişiler (hükmi şahıslar) şeklinde iki çeşidi vardır [1.15; 1.3].

SIRA SİZDE

Medeni Kanun’da bahsedilen “ölüm karinesi” ve “birlikte ölüm karinesi” kavramlarını araştırınız.

b) Gerçek Kişilerde Ehliyet: Kişilerin sahip oldukları hakları kullanabilmeleri, bir işi yapabilmeleri için

birtakım yeterliliklere sahip olmaları gerekir. Bu yeterliliklere ehliyet denir. Medeni Kanun’da (md.

8-9-16) hak ehliyeti ve fiil ehliyeti olmak üzere iki ayrı ehliyet kavramı düzenlenmiştir.

Hak Ehliyeti: Hukuk açısından haklara ve

borçlara sahip olabilme gücüne hak ehliyeti

denir [1.17]. Her insanın hak ehliyeti vardır. İnsanlar, hak ehliyetini sağ doğmak koşuluy-la ana rahmine düştüğü andan başkoşuluy-layarak elde eder [1.3].

Medeni Kanun’a (md. 8) göre hak ehliyetinin

genellik ve eşitlik olmak üzere iki temel ilkesi

vardır. Genellik, her insanın hak ehliyetinin

olmasını, eşitlik ise herkesin hiçbir ayrım

yapılmadan eşit olarak hak ehliyetine sahip olmasını ifade eder.

Fiil Ehliyeti: Kişinin kendi fiiliyle hak sahibi

olabilmesi ve borç altına girebilmesine fiil ehliyeti denir (Medeni Kanun, md. 9). Bu ehliyete kişiler

doğuştan sahip olmadığı gibi, herkes de sahip değildir. Ancak kanunda belirtilen şartları gerçekleştiren kişiler fiil ehliyetine sahiptirler [1.15].

Medeni Kanun (md. 10) fiil ehliyetinin şartlarını; ergin (reşit) olmak, ayırt etme gücüne sahip olmak

(temyiz kudretine sahip olmak) ve kısıtlı (mahcur) olmamak şeklinde 3’e ayırmaktadır. Görsel 1.16: Hak ehliyeti

OKUMA PARÇASI

Bütün ilerlemeler, insan düşüncesinin eseridir. Düşünceyi harekete ge-çirmek birinci işimiz olmalıdır. Bir kez ulus benliğine egemen olsun ve düşünebilsin yeter…

Başlangıçta hatalı düşünse de az zaman sonra bu hatayı düzeltebilir. Düşünce bir kez çalışmaya başladı mı, her şey yavaş yavaş düzene girer ve düzelir.

Düşüncenin özgür hareketi ise ancak kişinin düşündüğünü özgürce söylemek, yaz-mak ve verdiği karara göre her türlü girişimi yapabilmek özgürlüğüne sahip olmasıyla mümkündür.

Büyük olaylar düşüncelerde büyük devrimler yapar [1.18].

Erginlik

Türk Medeni Kanunu’na göre erginlik 18 yaşın doldurulma-sıyla başlar.

Normal koşulların dışında 18 yaşından küçükler de bazen ergin olarak kabul edilebilir. Bu duruma erken erginlik de-nir. Erken erginlik şu durum-larda olur:

1. Evlenme erginliği

2. Yasal erginlik (ergin kılın-ma)

15 yaşını dolduran küçük, kendi isteği ve velisinin rızasıyla mahkemece ergin kılınabilir. Yargısal erginliğe karar verilmesi için bu durum küçüğün çıkarlarına uygun olmalıdır.

Not: Yargısal erginlik

kararı-nı asliye hukuk mahkemesi verir.

Ayırt Etme Gücü

Ayırt etme gücü, akla uygun biçimde davranma yetene-ğidir.

Ayırt etme gücü bulunma-yanların, 18 yaşından küçük-lerin ve kısıtlıların fiil ehliyeti yoktur.

Ayırt etme gücünü ortadan kaldıran hâller şunlardır: • Yaş küçüklüğü

• Akıl hastalığı • Akıl zayıflığı • Sarhoşluk

• Alkol veya uyuşturucu madde bağımlılığı

Kısıtlı (Mahcur) Olmamak

Ayırt etme gücüne sahip ve kısıtlı olmayan her ergin fiil ehliyetine sahiptir.

Kısıtlanma sebepleri şunlardır: • Akıl hastalığı ve akıl zayıflığı • Savurganlık

• Alkol veya uyuşturucu madde bağımlılığı • Kötü yaşam tarzı • Kötü yönetim

• Özgürlüğü bağlayıcı ceza

Not: Yaşlılık, sakatlık,

dene-yimsizlik veya ağır hastalık gibi bir sebep yüzünden yardıma ihtiyaç duyan kişiler için istek üzerine kısıtlanma imkânı tanınmıştır (Medeni Kanun, md. 408).

Yaş küşüklüğü bir kısıtlanma sebebi değildir.

SIRA SİZDE

1. Hak ehliyeti ve fiil ehliyeti arasındaki farkları araştırınız. 2. Herkes fiil ehliyetine sahip midir? Düşüncelerinizi paylaşınız.

Kişiler fiil ehliyetlerini kullanabilme durumlarına göre 4’e ayrılmıştır.

Tablo 1.6: Fiil Ehliyetleri

FİİL EHLİYETİNİN ŞARTLARI

Tam Ehliyetliler

Her türlü işlem ve eyleminden sorumlu olan, 18 yaşını dol-durmuş (ergin), kısıtlı olmayan ve ayırt etme gücüne sahip kişilerdir.

Sınırlı Ehliyetliler

Ayırt etme gücüne sahip, ergin ve kısıtlı olmayan kişilerdir. Bu kişilere mahkeme tarafından yasal danışman tayin edilmiştir. Evli kişiler örnek olarak verilebilir.

Sınırlı Ehliyetsizler

Ayırt etme gücüne sahip, 18 yaşından küçük ve kısıtlılardır. Kanuni temsilcilerinin rızası olmadan tasarrufta bulunamaz-lar. Borç, alım satım, sözleşme örnek olarak verilebilir.

Tam Ehliyetsizler

Ayırt etme gücüne sahip olmayan kişilerdir. Tam ehliyetsiz bir kimsenin yaptığı işlemler kesin hükümsüzdür. Fiil ehliyetleri ve dava ehliyetleri yoktur.

1.3.1.2. Tüzel Kişi

Toplum hayatının doğurduğu çeşitli ge-reksinimleri gidermek için, insanların güçlerini bir araya getirmeleri sonucun-da tüzel kişiler doğmuşlardır. Daha önce bahsedildiği gibi kişi, hukuk için sadece insandan ibaret değildir. Onun yanında, toplum hayatının gereği olarak hukuk, belirli niteliklere sahip insan ya da mal topluluklarını da kişi olarak kabul eder [1.15].

Tüzel kişiler, toplumsal yaşamın gerekli kıldığı amaç birlikleridir [1.19]. Yani ken-dilerine başlı başına kişilik tanınmış, belli bir amaca yönelmiş kişi ya da mal topluluklarına (değerlerine)

tüzel kişi (hükmi şahıs) denir [1.15; 1.3]. Tüzel kişinin amacı hukuka ve genel ahlaka aykırı olamaz. a) Tüzel Kişiliğin Başlangıcı ve Sona Ermesi: Tüzel kişiler, tâbi oldukları hukuk kurallarına göre kamu huku-ku tüzel kişileri ve özel huhuku-kuk tüzel kişileri şeklinde ikiye ayrılabilirler kamu huhuku-kuhuku-ku tüzel kişileri, ya

doğru-dan doğruya bir kanunla ya da kanunun verdiği bir yetkiye dayanılarak kurulurlar. Özel hukuk tüzel kişileri, kişilerin iradeleriyle kurulur ve sona erdirilirler [1.17].

Medeni Kanun’a (md. 48-49) göre tüzel kişiler insana özgü niteliklere bağlı olanlar dışındaki bütün hak-lara ve borçhak-lara ehildirler. Kanuna ve kuruluş belgelerine göre gerekli organhak-lara sahip olmakla fiil ehli-yetini kazanırlar.

Anlaşıldığı üzere tüzel kişiler de aynen gerçek kişiler gibi hak ve fiil ehliyetine sahiplerdir. Hak ehliyeti-nin kazanılması için gerekli şart kişiliğin kazanılmasıdır. Tüzel kişilerde fiil ehliyeti ise kanuna ve kuruluş belgelerine göre gerekli organlara sahip olmakla kazanılır [1.17].

Medeni Kanun’a göre tüzel kişiliğin sona erme sebepleri tüzel kişilik çeşitlerine göre farklılık göstermek-tedir [1.15; 1.17]. Tüzel kişiliği sona erdiren 3 farklı sebep vardır ve bu sebepler şunlardır:

• Tüzel kişiliğin kanunda belirtilen sebeplerin gerçekleşmesi hâlinde, kendiliğinden sona ermesi

(infisah)

• Tüzel kişiliğin kanunda belirtilen sebeplerin gerçekleşmesi hâlinde, mahkeme kararı ile sona

erdirilmesi

• Tüzel kişiliğin yetkili organların alacağı kararla feshedilmesi

b) Tüzel Kişilik Türleri: Tüzel kişiler; kuruluşları, çalışma esasları, sona ermeleri açısından kamu hukuku tüzel kişisi ve özel hukuk tüzel kişisi olmak üzere ikiye ayrılır.

Kamu Hukuku Tüzel Kişisi Özel Hukuk Tüzel Kişisi • Kamu hukuku tüzel kişileri kamu gücüne sahip

olarak kamu görevlerini yerine getiren tüzel kişi-lerdir.

• Kamu tüzel kişiliği ancak kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanarak kurulur.

• Yetkileri fazla olduğu gibi üzerindeki devlet dene-timi de fazladır.

• Kamu idareleri ve kamu kurumları şeklinde ikiye ayrılır.

• Özel hukuk alanında faaliyet göstermek için hu-kuki işlemle kurulan tüzel kişilerdir.

• Kamu tüzel kişilerinden farklı olarak kamu gücü-nü kullanma yetkisine sahip değillerdir.

• Kişi toplulukları ve mal toplulukları şeklinde iki-ye ayrılırlar.

Kamu İdareleri Kamu hizmeti görmek üzere kurulmuşlardır. Karar organları seçmen-ler tarafından seçiseçmen-lerek oluşturulur. • Devlet • Mahallî idareler • İl özel idaresi • Belediye • Köy Kamu Kurumları Kamu hizmeti için ayrıl-mış personel ve maldan oluşurlar. Ancak kanunla ya da kanunun verdiği yetkiyle kurulurlar. • TRT (Türkiye Radyo

Televizyon Kurumu), • Millî Piyango İdaresi, • Üniversiteler, • Atatürk Kültür, Dil ve

Tarih Yüksek Kurumu, • RTÜK (Radyo ve

Tele-vizyon Üst Kurulu), • TODAİE (Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü), • PTT (Posta ve Telgraf Teşkilatı), • SGK (Sosyal Güvenlik Kurumu), • Barolar,

• Tabip odaları, esnaf odaları, ziraat odaları…

Kişi Toplulukları Ortak bir amaca ulaş-mak için birden fazla kişinin bir araya gelme-siyle oluşurlar. • Dernekler • Sendikalar • Siyasi partiler • Ticaret şirketleri Mal Toplulukları Hukuk düzeni kuralları içerisinde, belirli bir amaç için bazı mal-ların veya bir miktar paranın oluşturduğu topluluklardır. • Vakıflar

TÜZEL KİŞİLER

SIRA SİZDE

Tüzel kişilerden “dernekler” ve “siyasi partiler” hakkında araştırma yapıp sınıfta paylaşınız.