Aile kavramı insanlığın var olduğu günden itibaren varlığını sürdürmektedir. Aile ile ilgili yapılan tanımlamalar zamana ve toplumsal yapıya göre değişiklik arz etmektedir. Aile kurumu, bir toplumu meydana getiren, nüfussal ve sosyal anlamda inşa eden önemli bir kurumdur. Aile toplumsallaşma sürecinin ilk olarak ortaya çıktığı yerdir. Bir takım bağlarla birbirine bağlıdır ki bunlar; kan bağı, cinsel ilişki ya da yasal bağlardır. Zaman içerisinde toplumda oluşturulmuş maddi manevi zenginlikleri kuşaktan kuşağa aktaran, biyolojik, psikolojik, ekonomik, toplumsal, hukuksal vb. yönleri bulunan bir yapıyı ifade eden ailenin tanımı zaman içinde pek çok değişiklik gösterir (Uğur, 2014: 294). Dedeoğlu aileyi, üyelerinin aynı ortamı paylaştığı, ortak ikamet alanı bulunan, üretim ve yeniden üretimin gerçekleştiği bir kurum olarak tanımlar (Dedeoğlu, 2000: 139). Zafer’ e göre toplumlardaki sürekli değişimlerle birlikte klan, boy ve aşiret gibi topluluklardan günümüzde aile topluluğuna ulaşılmıştır (Zafer, 2013: 122). Geniş ve çekirdek aile olmak üzere iki tür aileden bahsedilebilir. Geniş aileye geleneksel Türk ailesi de denilebilir. Birçok üyeden oluşan ve geniş akrabalık bağlarıyla varlığını sürdüren bu ailede, anne-baba, çocuklar, kuzenler, büyük anne- büyük baba, kardeşler vs. yer alabilmektedir (Arslanel, Özkiraz ve Şengül, 2016: 245). Çekirdek veya küçük aile ise çocuklu veya çocuksuz karı-kocadan oluşan ailedir. Sanayi toplumuyla birlikte çoğalan ve sanayi toplumunun gelenekleriyle yoğrulmuş bir aile tipidir. Geleneksel ailelerin aksine tek yönetici baba değildir. Kadının etkin rol oynaması çekirdek ailelerin en önemli özelliklerindendir. Çekirdek aile kentleşmenin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Modern kent hayatının normlarını aile bireyleri üzerinde görmek mümkündür. Eşlerin özgürce seçilebilmesi ve evlendikten sonra ayrı evde oturma düşüncesi modern çekirdek ailelerde görülmektedir. Üretim ve yeniden üretim kavramlarının zaman içinde değişikliğe uğraması aile içi rol çatışmasının doğmasına neden olmuştur. Geleneksel toplumlarda üretimi sağlayan baştaki kişi baba iken, modern toplumlarda kadının yeniden üretimin yanında üretim görevini de üstlenmesi, erkeğin aile içi ilişkileri ve düzeni yöneten erkek modelinden sıyrılması (Dedeoğlu, 2000: 146) kadının veya çocukların bu yönetime katılması aile kurumunun yapısında değişimlere neden olmuştur. Aynı zamanda moderniteyle
birlikte aile birlik ve beraberliği, bütünlüğü temsil ederken ekonomik yönden değişim ve dönüşümlerin etkisiyle bu özelliğini yitirerek sadece cinsel anlamın yüklendiği bir kurum halini almaktadır. Bireyselliğin her geçen biraz daha ön plana çıktığı ailede ve evliliklerde geleneksel yapı giderek bozulmaktadır.
1.4.1.Kentsel ve Kırsal Aile Tipleri
Kentleşmenin aile yapısına etkisini inceleyebilmek için öncelikle kırsal ve kentsel aile tiplerini tanımlamak gerekmektedir. Kırsal aile, birincil ve samimi ilişkilerin olduğu belirli bir ekonomik ve dinsel yapı etrafında şekillenen aile bireylerinden oluşmaktadır. Genellikle tarımın en önemli geçim kaynağı olduğu ve aile üyelerinin hep birlikte aynı işi yaptığı bir aile tipidir. Sosyal aktiviteler en fazla köy kahvehanelerinde toplanma şeklinde olmakla birlikte kadın için belirli bir sosyallikten bahsedilemez. Gündüz birlikte tarlada çalışan aile üyeleri gece de yine aynı hane içerisinde toplanmaktadır. Bu yüzden ilişkiler yüz yüze ve samimidir. Bireyi kır hayatı içerisinde evden uzaklaştıracak bir mekanizma ve sosyal çevre olmadığı için aile üyeleri sürekli bir aradadır.
Kentsel aile tipine gelindiğinde ise, aile üyelerinin farklı işlerde çalıştığı, çalışma alanının ve mekânının farklı olduğu, kadının da çalışma hayatına dâhil olduğu farklı kararların alınabildiği ve kararların danışılarak alındığı bir aile tipidir. Kentsel ailelerin en önemli özelliği genellikle çekirdek aile olmalarıdır (Aslan, 2002: 29). Kentsel aileleri kırsal aileden ayıran bir diğer neden, kentsel ailelerde aile ve akrabaların birbiri üzerindeki ahlak denetiminin çok az olmasıdır (Keskin, 2014: 47).
Toplumun tüm özdeksel ve tinsel zenginliklerinin kuşaktan kuşağa geçmesinde rol oynayan temel toplumsal birim olan ailenin işlevi ve yapısı toplumsal değişmeye paralel olarak değişmektedir (Aslan, 2002: 26). Aile sanayileşme ve kentleşmenin etkisiyle geleneksel işlevini yerine getirememektedir. Bunun en önemli nedeni geleneksel- kırsal kültür ve geleneğin taşıyıcısı olan aile kurumunun yerini teknolojinin alması ve kültür aktarma merciinin değişmesidir. İnsanları yöneten ve şekillendiren kurum artık aile değil sosyal çevre ve sosyal kurumlar olmaktadır. Yoğun modern kültürün etkisi altında kalan birey için aile önemli bir kurum olmaktan çıkıp istenildiği zaman değiştirilebilen (eşler açısından) ilişkilerin
yürümediği yerde bırakılabilen bir kurum haline gelmektedir. Böyle olduğu takdirde aileye duyulan ihtiyaç azalmaktadır çünkü onun yerini birey üzerinde aileden çok daha fazla etkisi olan modern hayatın getirdiği uyarıcılar almaktadır.
Kentleşme toplumların yapısında önemli değişimler meydana getirirken kültürün en önemli taşıyıcılarından birisi olan aile kurumunu da değiştirmektedir. Bir toplumdaki sosyal, ekonomik ve kültürel değişimler, o toplumu oluşturan aile yapısına da etki etmektedir (Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı: 2014). Kırsal alandaki ataerkil normların hüküm sürdüğü aile tipinin yerini modern aile tipi almaya başlamıştır. Kentleşme ile birlikte aile içi ilişkilerde önemli değişimler meydana gelmiştir. Kentleşme ile birlikte aile yapısında meydana gelen değişimleri şu şekilde sıralayabiliriz:
• Modern toplumlarda toplum ve aile birliğinin yerini bireyin kendi varoluşuna bırakması ve bireyin kendi varoluşunun amacı olarak gördüğü bireysel ahlak kurallarını benimsemesi (Bayer, 2013: 103) sonucu aile birliğinin bozulması.
• Modernleşme ve kentleşme süreciyle birlikte ekonomik temelli bir ortaklık olan ve toplumsal statü elde etmenin önemli bir aracı olarak görülen evlilik, yerini giderek bireysel istek ve arzuların hâkim olduğu bir birlikteliğe bırakmaktadır (Keskin, 2014: 52). Keskin'e göre istek ve arzuların bireyselleşmesi eşler arasında anlaşmazlığa ve boşanmaya neden olmaktadır.
• Günümüzdeki pek çok sosyolog, sanayileşme ve kentleşme ile birlikte geniş aileden çekirdek aileye geçildiği ve süreçlerle aile arasında evrensel bir bağlantı olduğu fikri üzerinde durmaktadır (Bayer, 2013: 104).
• Geleneksel aileden çekirdek aileye geçişle birlikte erkek ve kadının statüsü ve rollerinde değişmeler olmuş ve kadın da ailenin gelir getiren bir üyesi olarak modern dönemin şartlarına uygun davranış biçimleri geliştirmeye başlamıştır (Bayer, 2013: 104).
• Kadınların çalışma hayatına girip, gelir elde etmesi ve ekonomik bağımsızlığa sahip olması da, uyumsuz bir evliliği sürdürmektense boşanma tercihinin devreye sokulmasına sebep olmaktadır (Keskin, 2014: 53).
1.4.2.Türk Aile Yapısındaki Dönüşüm
Esasen Türk aile yapısının varlığını İslam öncesi ilk Türk topluluklarına kadar götürmek mümkündür fakat çalışmamızda kentleşme hızının en yüksek olduğu dönem olan sanayi sonrası olduğu için “Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Aile Yapısına” daha fazla yer verilecektir. İslam öncesinde Türkler topluluk veya kabileler halinde yaşarlarken yerleşik hayatı benimsemeleri sonucu aile yapısında da değişiklikler olmuştur. Kabileler geniş sülalelere dönüşmüş daha sonrada köyde veya kentte yaşayan geniş aile tipleri ortaya çıkmıştır. Yerleşik hayata geçtikten sonra ailenin bütün üyeleri bir arada yaşar ve birlikte ekip biçtikleri tarlalardan veya hayvancılıktan geçimini sağlardı. İslamiyet’in Türk ailesine etkisinden kısaca bahsetmek gerekirse, şüphesiz İslamiyet’in kabulünün Türk toplumu için bir dönüm noktası olduğu gerçeğini ifade etmek gerekmektedir. İslam öncesi Türk topluluklarının gelenekleriyle benzerlik göstermesi aile yapısının korunmasında büyük rol oynamıştır. Aile reisinin baba olması, ana babaya duyulan saygı ve ailenin kurumunun kutsallığı gibi ortak noktalar Türklerin geleneksel aile yapısına sahip çıkmasını sağlamıştır. Bunun en büyük taşıyıcısı ise Osmanlı Toplumu’dur. Birçok etnisite ve dinden insanı bünyesinde barındıran Osmanlı’da aile yapılanması farklı şekillerde olmaktaydı. Osmanlı Hanedanın yanında tüccar, sanat erbabı ve köylüler olarak ayrılan halkın kentte veya köyde yaşamasına bağlı olarak aile yapıları da farklılık göstermekteydi (Arslanel, Özkiraz ve Şengül, 2016: 251).
Geleneksel aile yapısının çökmesine direnen Türk toplumu tabi ki modernite ve teknolojinin etkisinden kurtulamamıştır. Toplumsal, ekonomik ve dini yönden yaşanan değişimler bütün dünyada olduğu gibi Türk aile yapısında da önemli değişiklikler meydana getirmiştir. Modernitenin getirdiği olumlu ve olumsuz değişimlerden Türk aile yapısı da payını almıştır. Ülkemizde aile kurumunun dönüşümü ile ilgili ele alınan yazıların kaynağını 1950’li yıllarda endüstriyel üretimin artması ve tarımsal üretimin teknolojik aletlerle yapılmasıyla birlikte hızlanma eğilimi gösteren kırdan kente göç oluşturmaktadır (Dedeoğlu, 2000: 154).
Türk toplum yapısının ve aile yapısının değişiminde etkin rol oynayan bir diğer unsur ise Cumhuriyet rejimidir Cumhuriyetle birlikte kadına verilen bir takım hak ve hürriyetler kadının toplumdaki konumunu değiştirmekle kalmayıp aile
yapısında da büyük değişim yaşanmasına neden olmuştur. 1926 yılında yürürlüğe giren Medeni Kanun kadının toplum içerisindeki rol ve statüsüne de etki etmiştir. Öncelikle kadının kocaya tabi olması durumunu ortadan kaldıran bu haklar, kadın- erkek eşitliğine dayalı bir aile yapısına işaret etmektedir. Medeni kanunla kadına verilen boşanma hakkı, erkeğin tek taraflı boşanma yetkisinin ortadan kaldırarak aile yapısını baştan aşağı değiştirecek bir niteliğe sahip olmuştur. Kadınlara belediye seçimlerinde yer alma hakkının verilmesi kentli kadın kimliğinin oluşmasında etkin rol oynamıştır. Seçimlerde yer alabilme beraberinde eğitim talebini de artırmış ve kadının kentsel varoluşunu gerçekleştiren unsurlardan birisi olmuştur. Kadın ve çocuklara yönelik devlet destekli korunma ve barınma hakları ve iş yaşamındaki koşulların iyileştirilmesi kadınları daha da cesaretlendirerek kentlerde kadınların birçok işte çalışmasını ve kamuda yer edinme talebini etkilemiştir.
Kentleşme de aile yapısını dönüştüren önemli bir olgudur. Kentleşme hızının artmasında kentin çekiciliği kadar kırın iticiliğinin de etkili olduğundan bahsetmiştik. Kent yaşamını bir cazibe merkezi olması, kırsal kesimdeki ailelerin kentlerde yaşama kararı almaya başlaması düşük ücretli de olsa kentte çalışma talebini artırmaktadır. Bunun sonucunda baba mesleğini bırakıp kente göç eden aileler çekirdek ailelere dönüşmektedir ve geçim sıkıntısı çeken birçok ailelerde boşanmalar meydana gelmektedir. Kentlerdeki sosyal ve ekonomik değişim aile üyeleri arasında anlaşmazlığa yol açmaktadır. Böylece çekirdek ve geniş ailenin yanı sıra bir de parçalanmış aile gündeme gelmektedir.