İçinde bulunduğumuz 21. yüzyılda gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler öl- çeğinde kentleşme olgusu, iktisadi ve sosyal boyutlarıyla etkisini göstermektedir. Özellikle tarım sektöründe makineleşmenin yaşanması ve ticari üretimin artması52
ile birlikte kırsal nüfus, topraklarını sermaye sahiplerine satarak kent merkezlerine göç etmektedir53. Durum ilk bakışta fiziksel bir nüfus artışı olarak gözükse de; bu
47 WIRTH, Louis, “Urban Communities”, American Journal of Sociology, Vol.47, No.6, 1942, s.831;
VÉRON, s.16.
48 SCHNORE, s.187.
49 SENCER, s.5-6; YAVUZ, Fehmi/KELEŞ, Ruşen/GERAY, Cevat, Şehircilik Sorunlar-Uygulama
ve Politika, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No.358, Sevinç Matbaası, An- kara, 1973, s.23.
50 TEKELİ, İlhan, Kent, Kentli Hakları, Kentleşme ve Kentsel Dönüşüm, Toplu Eserler-20, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011, s.18.
51 WIRTH, Urbanism As A Way of Life, s.51-52. 52 SJOBERG, The Preindustrial City, s.440. 53 KELEŞ, Kentleşme Politikası, s.74.
nüfus hareketi ile beraber kişilerin yeni bazı yerleşim yerleri oluşturacağı54 ve bu-
nun da kentin heterojen bir yapıya bürünmesine ve horizontal biçimde genişleme- sine55 yol açacağı kuşkusuzdur56. Bu kapsamda değerlendirildiğinde kentleşme
kavramı ülkesel düzlemde yerleşmede, tarımsal olmayan üretimin artması ve tüm üretimin denetim ve koordinasyonunun yoğunlaşması57; dar anlamda ise, kent
mekânlarında yaşayan nüfusun artmasıdır58. Başka deyişle kentleşme, sanayileş-
meye ve ekonomik gelişmeye koşut olarak59; kent mekânlarındaki bireylerin yo-
ğunlaşmasını ve günümüzdeki kentlerin ortaya çıkmasını sağlayan toplum yapı- sında, artan oranda örgütleşme, iş bölümü ve uzmanlaşma yaratan, insan davranış ve ilişkilerinde kentlere has değişikliklere neden olan bir nüfus birikimi sürecidir60.
Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki, kentte yaşayan nüfusun artması ile kent kav- ramı arasında gelişmişlik düzeyi bakımından doğrudan bir bağıntı kurmak yanlış olacaktır61. Nitekim kent nüfusunun fazlalığı, belirli hizmetlerin ne kadar kullanıl- dığı veya kentleşme oranının yüksek oluşu her durumda kentin gelişmişlik seviye- sinin üst düzeyde olduğunu göstermemektedir. Bunun yanında dinamik bir kavram olduğu için kentleşme sürecinin büyük ölçüde tamamlanmış olması da kırdan kente
54 BURGESS, Ernest W., “The Growth of the City an Introduction to a Research Project”, The City
(Ed. PARK, Robert E./BURGESS, Ernest W./McKENZIE, Roderick D.), The University of Chicago Press, London, 1992, s.52-53.
55 JACQUOT, Henri/PRIET, François, Droit de l’Urbanisme, Dalloz, Paris, 1998, s.3.
56 GERAY, Cevat, “Kentsel Türkiye’de ve Ankara’da Konut İstemi Gelir Düzeyi ve Tüketim Gider-
leri”, Fehmi Yavuz’a Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1983, s.115.
57 Mimarlar Odası Ankara Şubesi Türkiye’de Kentleşme Komisyonu, Türkiye’de Kentleşme, Mi-
marlar Odası Ankara Şubesi Yayınları, Ankara, 1971, s.9; ayrıca bkz. GEYER, H.S., “On Urban System Evolution”, International Handbook of Urban Systems (Ed. GEYER, H.S.), Edward Elgar, Cheltenham, 2002, s.40-41.
58 KELEŞ, Ruşen, Kent, Kentleşme ve Çevre Yazıları (1993-2014), Arkeoloji ve Sanat Yayınları,
İstanbul, 2015, s.189.
59 Özellikle Avrupa genelinde, sanayileşme sürecinin kent nüfusunun artmasında ve ekonomik ge-
lişme ile sıkı biçimde bağlantılı olduğu yönünde; GANS, P./KEMPER, F.J., “Urbanization in Ger- many Before And After Unification”, International Handbook of Urban Systems (Ed. GEYER, H.S.), Edward Elgar, Cheltenham, 2002, s.151.
60 KELEŞ, Kentleşme Politikası, s.35-36.
61 BOOKCHIN, Murray, Kentsiz Kentleşme: Yurttaşlığın Yükselişi ve Çöküşü, (çev. ÖZYALÇIN,
Burak), Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1999, s.32-33; DAVIS, The Urbanization of the Human Popu- lation, s.3-4.
yönelik ya da kasabalardan ve küçük kentlerden büyük kentlere yönelik nüfus ha- reketlerinin sona erdiği anlamına gelmez62. Zira her iki kaynaktan da büyük kent-
lere doğru göç devam etmektedir63. Bu doğrultuda kent kavramından farklı olarak
kentleşme, insanların belirli yöndeki eğilimini ifade eder.
Özellikle gelişen veya gelişmekte olan ülkelerde artan kentleşme olgusu, sadece kentin niteliklerine dayanan bir kuramsal çerçeve/süreç içerisinde açıklana- mamaktadır64. Kentleşme sosyal gelişim evresi bağlamında endüstrileşme, toprak-
sızlaşma, tarımda makineleşme gibi toplumsal etmenlere bağlı olarak gelişim gös- teren bir süreçtir65. Bu sürecin gelişim evresinde düzen altına alınması önem arz
etmektedir. Sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşam hakkının sağlanması açısından hedeflenen, bu artış olayının optimum düzeyde gerçekleşmesidir66. Zira kentleşme sürecinde bu unsurların dengesiz biçimde birbirinden ayrık olarak artış göstermesi ihtimalinde bazı sorunların ortaya çıkması kaçınılmaz olmaktadır67. Plansız kent- leşmenin doğurduğu bu sorunlar: i. Ekonomik sorunlar (işsizlik, sektörler arası den- gesizlik, bölgelerarası şehirleşme dengesizliği, altyapı hizmetlerinde tıkanma), ii. Sosyal sorunlar (çevrenin tahribi ve fiziki plansızlık68 ve yerleşme düzensizliği, göç eden bireylerin kentlileşememesi69, gelir dağılımında eşitsizliğin oluşması, sos-
yal sınıflaşmanın derinleşmesi, toplum hayatında çözülme70) olarak iki kategoride
sayılabilir71. Bunlara ek olarak, yoğunlaşmanın artmasına bağlı biçimde kaynak
kullanımındaki düzensiz artış zaman içerisinde kaynak kıtlığına yol açabilmekte, tüketimin artmasına bağlı olarak atık ve kirlenme sorunu gibi çevresel sorunlar baş
62 VÉRON, s.3.
63 GEYER, H.S., “An Exploration in Migration Theory”, International Handbook of Urban Systems
(Ed. GEYER, H.S.), Edward Elgar, Cheltenham, 2002, s.26-27.
64 TEKELİ, Kent, Kentli Hakları, Kentleşme ve Kentsel Dönüşüm, s.263.
65 GERAY, Cevat, “Türkiye’de Kırsal Yerleşim Düzeni ve Köy Kent Yaklaşımı”, AÜSBFD, Cilt:30
Sayı:1, 1975, s.62.
66 ÇOLAK, N. İlker, İmar Hukuku, On İki Levha Yayınları, İstanbul, 2014, s.1059.
67 Mimarlar Odası Ankara Şubesi Türkiye’de Kentleşme Komisyonu, Türkiye’de Kentleşme, s.5. 68 ÇEÇENER, H. Besim, İmar Hukuku ve Kentleşme Sürecindeki Olumsuzluklar, TMMOB Mi-
marlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, İstanbul, 2000, s.170.
69 Belirtmek gerekirse “kentlileşme”, kentleşme kavramından farklı olup, kentleşme akımı sonucun-
da insanların davranışlarında ve ilişkilerinde, değer yargılarında ve özdeksel yaşam biçimlerinde değişiklik yaratması sürecidir. KELEŞ, Kentbilim Terimleri Sözlüğü, s.80.
70 BOOKCHIN, s.31. 71 SEZAL, s.73-74.
gösterebilmektedir72. Özellikle ekonomik sorunlar beraberinde sosyal sorunları da
getirmiş ve yerleşme düzensizliğine sebebiyet vermiştir73. Plansız kentleşmenin se-
bep olduğu bu tür sorunlar; kent mekânlarında kentsel dönüşüm ihtiyacının da doğ- masına yol açmıştır. Bu doğrultuda idare tarafından kent mekânlarında can ve mal güvenliği açısından afet riskine karşı tedbirlerin alınması ve bununla birlikte kentsel yaşam kalitesinin artırılması, söz konusu kentsel dönüşüm uygulamalarının gerek- çeleri arasında sayılabilecektir74.
Düzenli bir kent formunun oluşturulabilmesi, mevcut kaynakların kullanımı ile doğrudan ilintilidir. Kentleşme kapsamında Avrupa Kentsel Şartı75’nda da be-
lirtildiği üzere kenttaşların76 kent üzerinde belirli hakları bulunmaktadır. Kenttaşlar
gerek kent yönetimi noktasında gerekse kentin sahip olduğu kaynakların kullanımı açısından katılma ve yararlanma hakkına sahiptir. Ne var ki, kent içinde yaşayan bireylerin bu hakları sınırsız değildir. Bu sınırlama diğer kenttaşın hakkının başla- dığı yerde sınırlanabileceği gibi; sürekli ve dengeli gelişme ilkesi77 çerçevesinde
gelecek nesillerin haklarını gözetmeyi de içerir78. Kırsal alandan kentsel alanlara
72 KELEŞ, Ruşen, 100 Soruda Çevre, Çevre Sorunları ve Çevre Politikası, Yakın Kitabevi, İzmir,
2015, s.65.
73 SMAILES, Arthur E., “Urban Systems”, Transactions of the Institute of British Geographers, No.
53, July 1971, s.6, (www.jstor.org/stable/621654), Erişim T.20.01.2017. Ayrıca bkz. DOMAŃSKI, Ryszard, “Structure, Law of Motion, and Optimal Path of Growth of Complex Urban Systems”, E- conomic Geography, Vol.49, No.1, 1973, s.38, (www.jstor.org/stable/pdf/142743), Erişim T.20.01. 2017.
74 ÇOLAK, İmar Hukuku, s.1060.
75 Avrupa Konseyi tarafından 1992 yılında kabul ve ilan edilen Avrupa Kentsel Şartı, 20 maddelik
bir deklarasyon ve 13 maddelik şart ilkelerinden oluşmaktadır. Avrupa Kentsel Şartı tam metni için bkz. (www.mo.org.tr/UIKDocs/kentsel sart1.pdf), Erişim T.23.02.2016.
76 Kentbilim Terimleri Sözlüğü’ne göre kenttaş (eski Türkçede Hemşeri): “Bir kentte, doğmuş, bü-
yümüş ya da yaşamış olan, o kentle kişiliği arasında tarihsel, ekinsel, kültürel bağlar bulunan, bu kimlikle kimi kent haklarından yararlanmaya hak kazanmış olan kişi”dir. “Batı ülkelerinde, devlet- lerin, kent yönetimlerinden daha sonra ortaya çıkması, kenttaş ve yurttaş kavramlarının, aynı söz- cüklerle karşılanması sonucunu doğurmuştur (citizen, citizenship). Kavramlar bugün bile karıştırıl- maktadır. Örneğin HABİTAT II Ulusal Yazanağında önce yurttaş diye geçen kavramın yerine son baskıda kentli denilmesi yeğlenmiştir.” KELEŞ, Ruşen, Kentbilim Terimleri Sözlüğü, İmge Yayı- nevi, Ankara, 1998, s.54.
77 2872 sayılı Çevre Kanunu md.2’de belirtildiği üzere; “Sürdürülebilir çevre: Gelecek kuşakların
ihtiyaç duyacağı kaynakların varlığını ve kalitesini tehlikeye atmadan hem bugünün hem de gelecek kuşakların çevresini oluşturan tüm çevresel değerlerin her alanda (sosyal, ekonomik, fizikî vb.) ıs- lahı, korunması ve geliştirilmesi sürecini,
Sürdürülebilir kalkınma: Bugünkü ve gelecek kuşakların, sağlıklı bir çevrede yaşamasını güvence altına alan çevresel, ekonomik ve sosyal hedefler arasında denge kurulması esasına dayalı kalkınma ve gelişmeyi (…) ifade eder.”
insanların adeta akın etmesi ve kent merkezinde yerleşim imkânı bulamaması yeni gelen insanların kentin dışına doğru yerleşmesine ve buna bağlı olarak kentin ge- nişlemesine neden olacaktır. Bu durum, şüphesiz işsizlik, barınma ve altyapı prob- lemlerini de beraberinde getirir79. Zira kentin genişlemesine bağlı olarak temel alt- yapı hizmetlerine olan ihtiyaç da artar80. Kentin mevcut altyapı düzeninin bu artışa
cevap verememesi durumunda söz konusu altyapı sisteminden elde edilecek yarar sağlanmamış olacaktır ki, arzu edilen bu değildir81.
Bununla birlikte yaşanılabilir bir kentten bahsedebilmek için, insanların gü- nümüz ihtiyaçlarının karşılanabildiği, ekonomik ve sosyal anlamda temel hak ve özgürlüklerini asgari düzeyin ötesinde rahatça kullanabildiği bir düzenin yaratıl- ması elzemdir. Ancak, artan kentleşme olgusu karşısında Devlet tarafından doğru kentleşme politikasının izlenememesi ve yasal düzenlemelere uyulmaması netice- sinde kent mekânlarında can ve mal güvenliği açısından bireyleri tehdit eden bir yapılaşma formu oluşmuştur82. Dolayısıyla devletler, afet riskinin doğurabileceği
can ve mal kayıplarının önüne geçmek için; sağlıksız ve dengesiz yapılaşma ve tabii kaynakların yönetimi hususunda kentsel dönüşüme ve kent planlama faaliyetlerine etkili bir araç gözüyle bakmakta; sağlıklı ve dengeli bir çevre yaratma ödevini, bu yolla yerine getirmeye çalışmaktadır83. Bu doğrultuda gerek afet riskinin önlenmesi
gerekse kent içerisinde köhnemiş ve yıpranmış mekânların yenilenmesi ve canlan- dırılması amacıyla kent mekânlarındaki bu yapılaşmalara idarece müdahale edil- mesi kaçınılmaz olmuştur84.
79 KARASU, Mithat Arman, Kente Karşı Suç İmar Uygulamaları Bağlamında Kente Karşı İşlenen
Suçlar, Savaş Yayınevi, Ankara, 2009, s.11.
80 TEKELİ, İlhan, Kentsel Arsa, Altyapı ve Kentsel Hizmetler, Toplu Eserler-6, Tarih Vakfı Yayın-
ları, İstanbul, s.120.
81 HARVEY, David, Sosyal Adalet ve Şehir, (çev. MORALI, Mehmet), Metis Yayınları, İstanbul,
2013, s.57 vd.
82 Bunun yanında mevcut yasal düzenlemelere uyulmamaktan kaynaklandığı düşünülen ve giderek
ağırlaşan kentleşme problemlerinin aslında mevcut düzenlemelerin bizzat kendisinden kaynaklana- bileceği hakkında bkz. GÜLAN, Aydın, “Şehircilik Sorunlarının Ağırlaşmasında Hukukun Rolü Hakkında Düşünceler”, Sosyoloji Dergisi, Cilt:3, Sayı:22, 2011, s.296.
83 YAYLA, Yıldızhan, Şehir Planlamasının Başlıca Hukukî Meseleleri ve İstanbul Örneği, Fakül-
teler Matbaası, İstanbul, 1975, s.13.
84 YAYLA, Yıldızhan, “Kentsel Gelişme, Doğal Risklerin Önlenmesi ve Hukuk Türkiye Raporu”,
Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (Prof. Dr. Kemal Oğuzman’a Armağan), Yıl:1, Sayı:1, 2002, s.47.