* Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, kenanpeker@selcuk.edu.tr
14 16 2013 KONYA
KASIM
KIRSAL KALKINMADA BİYOEKONOMİ
UYGULAMALARI;
USUL VE ESASLAR
olduğu gerçeğinden hareketle sermaye hareketlerini ve sıcak parayı bölgesel kalkınmaya aktarırken Biyo Ekonomi sektörlerine öncelik vermek gerekmektedir.
Bugün Türkiye’de en yoksul %20’lik sınıf ile en zengin %20’lik sınıf arasında 10 kat gelir farkı varken en zengin %20lik sınıf toplam gelirin %50sini, en yoksul %20 lik sınıf ise toplam gelirin %5 ini almaktadır. En yoksul kesimin sosyal güvenlik giderleri her geçen gün artmakta ve gün gittikçe ciddi boyutlara ulaşmaktadır.
Ekilecek tarım arazileri varken, insanların göç edip şehirlere yerleşmelerinin yani göçün çok farklı sebepleri olmakla birlikte en önemlisi sebep gelir yetersizliğidir.
Ülkemizin tarım ekonomisi yapısı dikkate alındığında artık en yoksul %20lik sınıfın tarım yapma ve tarım işçisi olarak çalışma şansı azalmıştır. Yurtdışından gelen ucuz işgücü, arazisi küçük olan ve/veya olmayan bugüne kadar tarım işçiliğinden geçinen nüfusun alternatifi olmuştur. Ayrıca, son 3 yılda girdi (mazot, gübre, elektrik) fiyatlarında ortalama %40 artış gerçekleşirken, ürün fiyatları üreticileri tatmin etmemektedir. Şehirlerde ise kaliteli tarım ürünlerine erişim sorunu yaşanmaktadır. Gıda, tarım ve hayvancılık sektörüne kullandırılan hibeler ise piyasalarda oligopol ve tekel yapılanmalarına yol açmaktadır. Bu durum bir taraftan Dünya konjonktüründe rekabet edecek büyük firmaların ve üst yapılanmalarının oluşmasına diğer taraftan ise en yoksul %20lik kesimin tarımdan çekilmelerine yol açmaktadır.
Avrupa Birliği uygulamalarında en yoksul %20lik kesime sosyal fonlar kullandırılmaktadır. Örneğin, gıda, tarım ve hayvancılık sektöründe bir taraftan IPA araçları (intensification, diversification) uygulanıp orta ölçekte işlemeler oluşturulurken, diğer taraftan ise en yoksul %20lik kesim için Avrupa da Erken Emeklilik (early retirement), Boş Bırakma (set a site) gibi politika araçları uygulanmaktadır. Biyo sektörlerinin oluşturulması ve değerler ekonomisi anlayışı ile yürütülmesi başta şehirlerde kaliteli tarım ürünlerine erişim sorunu olmak üzere ülkemizde en yoksul %20lik nüfusun istihdamı ve yeter geliri sağlamalarında önemli olacaktır. Biyo sektörlerin oluşturulması, buralardan geçimini sağlayan nüfus, gıda maddeleri ihtiyacının karşılanması, desteklediği sanayiler (gıda, ilaç), dış ticaret değerleri yanında dolaylı etkileri de dikkate alındığında önemli bir ekonomi (Biyo Ekonomi) oluşturmaktadır. Avrupa Birliği Komisyonu Biyo Ekonomi sektörlerini Gıda, Tarım, Kağıt, Orman ve Endüstriyel biyoteknoloji şeklinde yıllık 160milyar dolar olarak belirlemiştir.
Bu çalışmanın amacı; bölgemiz ve ülkemizde biyo sektörlerin oluşturulması ve değerler ekonomisi ile yürütülmesinin esas ve usullerini özetlenmek suretiyle KOP Üniversiteler Birliği tarafından Biyo Ekonomi Programı başlatması konusunda farkındalık sağlamaktır. KOP Üniversiteler Birliği’nin bölgedeki kurum ve kuruluşlar, özel sektör ve sivil toplum diyalogu ile başlatacakları Biyo Ekonomi Programı Avrupa Birliği’nin Fasıl 22 Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonunda bölgenin çalışma kalitesini artacak, gıda, tarım ve hayvancılıkta verimlilik, kalite, etkinlik, etkililik, karlılık, çevreye duyarlılık ve inovasyon konularında kendiliğinden yerel inisiyatiflerle işleyen ve süreklilik arz eden bir kalkınmayı başlatacaktır. Gıda, Tarım ve Hayvancılıktaki Biyo Ekonomi uygulamaları sanayi ve hizmetler sektörleri ile çok büyük bir ekonomiye dönüşecektir.
Biyo Ekonomi programı bölgede en yoksul %20lik nüfusu harekete geçireceği, diğer sektörleri etkileyeceği ve etkileri ölçülemeyecek çıktılar sağlayacağı için
KIRSAL KALKINMADA BİYOEKONOMİ UYGULAMALARI;
USUL VE ESASLAR
Modeli olarak ifade edebilecek olan bu kalkınma yaklaşımı iyi yapılandırılır ve yönetilir ise Avrupa Birliği’nin Bölgesel Politika ve Yapısal Araçlarının Koordinasyonunda ülkemizin başlatmış olduğu Avrupa ve diğer kıtalara yaygınlaşabilecek Yeni ve Yenilikçi bir kalkınma anlayışı olacaktır. Zira, Avrupa Birliği’nin Yapısal Fonlara ilişkin tüzükleri incelendiğinde temelde Uyum Fonu (Cohesion Fund), Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu (ERDF) ve Avrupa Sosyal Fonu (ESF) şeklinde 3 farklı fondan bahsedilebilir (http://ec.europa.eu/regionalİpolicy/
indexİen.cfm). IPA 2007-2013 sürecinde ülkemizin Yapısal Fonları kullanacak duruma gelmesi desteklenmiştir. Bölgemiz ve ülkemizde Yapısal Fonların kullanılacağı idari ve kurumsal yapı Kalkınma Ajanslarımız, Merkezi Finans ve İhale Birimi ve ilgili Bakanlıklar tarafından sağlanmıştır.
2. BİYO EKONOMİ
Biyo-Ekonomi: Biyolojik kaynakları (ör: Tarım, Gıda, Ormancılık, Balıkçılık ve diğer biyo-temelli endüstri) üreten, yöneten ve yayan her türlü endüstri ve ekonomik sektörü kapsamaktadır. Amaçları (www.tubitak.gov.tr): a)Biyolojik kaynakların sürdürülebilir yönetimi, üretimi ve kullanımı için bilgi-temeli sağlamak, b) Yeni, güvenli, daha düşük maliyetli ve eko-verimli ürünler sağlamak, c)Avrupa endüstrisinin rekabet edebilirliğini ve sürdürülebilirliğini desteklemektir.
Ülkemizde Bio Ekonominin etkili madde üretimleri sektörü ile ilgili dezenfektanlar, koruyucular, haşere kontrolü, diğer uygulamaları için biosidal ürünler yönetmeliği 31.12.2009tarih ve 27449 sayılı resmi gazetede yayınlanmıştır. Bitki hastalık etmenleri ile biyolojik mücadelenin mikoriza kullanımları araştırılmıştır (Biçici, M. 2011). Bitki gelişimini teşvik eden rizobakterilerin tarımda kullanımı ile yüksek verim ve çevre dostu üretim girdi kullanımı amaçlanmıştır. Gübre uygulaması minimum bitki gelişmesini maksimum düzeye çıkarmak amacıyla rizobakteriler kullanılmıştır. Ülkemizde imalat sektörünün devamlılığında minimum ölçek, sermaye yoğunluğu, ilgili endüstrilerin büyüme oranı, kar, yoğunlaşma, makine ve teçhizat giderleri, araştırma ve geliştirme giderlerinin belirleyici olduğunu belirlemişlerdir (Günalp ve Cilasun, 2007). Burada sermaye yoğunluğu sermayenin amortismanın sektörde çalışan işçi sayısına bölünmesiyle belirlenmekte ve dünya piyasalarında en belirleyici faktör konumundadır. Yabancı yatırımların gelişmekte olan ülkelere kaymasında belirleyici olduğu gibi bölgeler için de belirleyici olmaktadır. Ayrıca diğer bağımsız değişkenler pozitif iken, sektörün devamlılığı ile yoğunlaşma arasında negatif ilişki açıklanmaktadır. Biyo Ekonomi sektörü için sektörün devamlılığında yoğunlaşmanın ve sermaye yoğunun negatif etkisinin olmayacağı söylenebilir.
3. KIRSAL KALKINMADA BİYO EKONOMİ UYGULAMALARI
Kırsal kalkınmada Biyo Ekonomi uygulamaları aşağıdaki bileşenlerde entegre bir program olarak yürütülmesi mümkün iken maalesef farklı bölge ve ülkelerde parçalar şeklinde uygulanmaktadır. Amerika (http://www.nal.usda.gov) ve Avrupa Birliği http://ec.europa.eu) ülkelerindeki uygulamalardan yararlanılarak Biyo Ekonomi uygulamalarının ülkemiz için en uygun modeli Agriculture, Business, Cycle, Development, Economic, … (A, B, C, D, E…) şeklinde açıklanan Agricultural Business Cycle Development Economic olarak belirlenmiştir (Peker ve Çetin, 2010;
Peker, 2011-2012;Peker 2013a; Peker, 2013b).
KIRSAL KALKINMADA
Bio fouls, Bio polymers, Fibres, Novel oils, Paper and pulp products, Renewable raw materials, Textiles Bio control agents Bio diversity
Bio prospecting, Conservation, Cell and protein enzyme, Combinatorial chemistry, oil crops, Rubber, Sugar cane, Under-utilized crops, Pollution control, Water and waste treatment
Animal feed, ingredients and additives, Beverages, Essential fatty acids, Food ingredients, flavorings and additives, Food preservation, Food processing, Food products, Food safety, Nutraceuticals, Nutrition, enzymes, Pilot plant, Value added product from by products and waste
Policy development
Bioethics, Developing country partnership, Medium size enterprises, Participatory studies, Public – private partnership, Small size
Ayrıca, Avrupa Birliği Komisyonu tarafından kırsal kalkınmada Biyo Ekonomi uygulamaları konusunda çok sayıda model (EIAA, TEMAS, MOSES, BEMMFISH, BIRDMOD, MEFISTO, AHF, EMMFID, SRRMCF, COBAS, ECOCORP, ECONMULT ve EFIMAS modelleri) ve oprasyon programı incelenerek Biyo Ekonominin ülkemizdeki uygulamalarının eylem planı geliştirilmiştir. Modellerin esasını bölgenin canlılar alemi veya biyolojik varlıkları oluşturmaktadır. Sadece bir bileşenini dikkate aldığımızda bölgemiz, ülkemiz ve dünya ekonomi için çok büyük bir potansiyeldir. Örneğin, kırsal kalkınmada Biyo Ekonomi uygulamalarının sadece biosidal uygulaması dikkate alındığında aşağıdaki doğrudan veya dolaylı olarak 315 sektör ve alt sektör üzerinde çarpan ve hızlandıran etki yapmakta ve bu geniş bileşenlerle gelecek vaat etmektedir (http://www.biyosidal.org/, http://
www.biyosidal2014.org). Sözkonusu bileşenler
a) Biyosidal ürün uygulamaları (Larvasit, Rodentisit, Dezenfektan,…)
b) Biyosidal ürünlerin etki analizleri (Biyolojik testler, Mikrobiyolojik testler, …) c) Biyosidal ürünler için üretim ortamları,
d) Biyosidalların etki mekanizmaları,
e) Biyosidalların ürün kapsamında kullanımları f) Biyosidal ürünlerin güvenirliği
g) Koruyucu biyosidal ürünler h) Biyosidal ürünlerde direnç i) Biyosidal kalıntı etkileri
Kırsal Kalkınmada Biyo Ekonomi Programı Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası, Avrupa Birliği, Japonya gibi sosyal ve ekonomik organizasyonlar tarafından farklı ülkelerde farklı bileşenleri ile uygulanmıştır. Bu kapsamda uygulanmış bazı program ve bunların altında uygulanmış projeler şunlardır;
Küçük ölçekte yenilikçi üretim programı (Japonya uygulaması).
Ev yapımı gıdalar programı (Gana uygulaması).
Sürdürülebilir böcek üretim programı (Arjantin uygulaması).
Genç çiftçiler küçük ölçekli üretim programı (Ispanya’nın kuzeyi ve Fransa’nın güney batısındaki basque uygulaması).
Sığınmacı çiftçiler fauna ve flora programı Yeni sebzeler programı
Biyolojik tamir ve bakım elemanları üretim programı Küçük ölçekte doğal gıda işleme programı
Yenilenebilir kaynaklarla tarımsal yapılar programı Yerel tohumlar kalite programı
Fakir ürünler üretim programı Toplum Tarım Desteği (CSA) programı Doğal kaynaklar biyolojik koruma programı Geleneksel gıda işleme programı
Hastalıkların besleme ile giderildiği gıdalar programı Az pişmiş gıdalar enerji programı
Gıda atıkları geri dönüşüm programı Yenilenebilir enerji programı
Şehir tarımı programı (insan-bitki-gıda-ekosistem) Küçük ölçekli doğal üretim tarımsal sanayiler programı Keş edilmemiş ürünler, böcekler, bitkiler programı
Kırsal kalkınmada yeni bir fikir olan “Biyo Ekonomi” uygulamasının esas ve usulleri aşağıdaki gibi özetlenebilir. Doğal Kaynaklar → Tarıma bağlı sanayiler → Çiftlikler→Tarıma Dayalı Sanayiler→ Gıda Marketleri→ Restaurantlar, Kafeler, vb.
→ Geridönüşüm →Doğal Kaynaklar
KIRSAL KALKINMADA BİYOEKONOMİ
UYGULAMALARI;
USUL VE ESASLAR
KIRSAL KALKINMADA BİYOEKONOMİ UYGULAMALARI;
USUL VE ESASLAR
Biyo Ekonomi Programı ülkemiz geneli için düşünüldüğünde Mevlana Kalkınma Ajansımızın diğer ajanslarla işbirliğinde kendisinin lokomotif olacağı bir bölgesel işbirliği programı olacaktır.
Bölgesel rekabet edebilirlik kriterleri dikkate alındığında Biyo Ekonomi bölgemizin Fasıl 22den yararlanmasını sağlayacak çarpan ve hızlandıran etkileri yüksek programı olacaktır.
Avrupa Birliği içinde bölgesel kalkınmada yeni ve yenilikçi bir yaklaşım olacağı için Avrupa Bölgesel İşbirliğinde bölgemizin çekim merkezi olmasına katkı sağlayacak potansiyeldedir (http://ec.europa.eu/regionalİpolicy/policy/object/
indexİen.htm).
Bölgesel Kalkınma ve İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi bileşenlerinde veya AB’nin bölgesel politikaları dikkate alındığında İhtiyaç Analizi, Hibe Programı, İzleme, Değerleme ve Etki Değerlemede Conflict of Interest (çıkar çatışması) den bahsetmek mümkündür. Bunun için bölgesel bazda katılımcı bir yapının sağlandığı ihtiyaç analizi, hibe programı yürütücüleri, izleme, değerleme, etki değerleme konularında birbirleriyle çıkar ilişkisi olamayan yeni düzenlemeler gerekmektedir.
MEDA programlarından yürütülen GAP, DAP bölgesel kalkınma programları ile Kalkınma Bakanlığımız tarafından yürütülen Samsun, Kastamonu ve Erzurum IBBS II Bölgesel Kalkınma Projesi, Ağrı, Konya, Kayseri ve Malatya IBBS II Bölgesel Kalkınma Programı, vb., Istanbul, Ankara, İzmir ve Bursa Yerel İdareleri tarafından yürütülen Kentsel Alanlarda Ekonomik ve Sosyal Sorunların Çözümü İçin Destek Projesi (IGEP) gibi programlar dikkate alındığında bölgemiz için en uygun konu Bölgesel Kalkınmada Biyo Ekonomi Programı olmaktadır.
4. SONUÇ ve ÖNERİLER
Kırsal kalkınmada Biyo Ekonomi uygulamaları entegre bir program olarak yürütülmesi mümkün iken maalesef farklı bölge ve ülkelerde parçalar şeklinde uygulanmaktadır. Amerika (http://www.nal.usda.gov) ve Avrupa Birliği http://
ec.europa.eu) ülkelerindeki uygulamalardan yararlanılarak Biyo Ekonomi uygulamalarının ülkemiz için en uygun modeli Agriculture, Business, Cycle, Development, Economic, … (A, B, C, D, E…) şeklinde açıklanan Agricultural Business Cycle Development Economic’dir (Peker ve Çetin, 2010; Peker, 2011-2012;Peker 2013a; Peker, 2013b).
Biyo sektörlerin oluşturulması, buralardan geçimini sağlayan nüfus, gıda maddeleri ihtiyacının karşılanması, desteklediği sanayiler (gıda, ilaç), dış ticaret değerleri yanında dolaylı etkileri de dikkate alındığında önemli bir ekonomi (Biyo Ekonomi) oluşturmaktadır. Avrupa Birliği Komisyonu Biyo Ekonomi sektörlerini Gıda, Tarım, Kağıt, Orman ve Endüstriyel biyoteknoloji şeklinde yıllık 160 milyar dolar olarak belirlemiştir.
Biyo Ekonomi Programı Avrupa Birliği’nin Fasıl 22 Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonunda bölgenin çalışma kalitesini artacak, gıda, tarım ve hayvancılıkta verimlilik, kalite, etkinlik, etkililik, karlılık, çevreye duyarlılık ve inovasyon konularında kendiliğinden yerel inisiyatiflerle işleyen ve süreklilik arz eden bir kalkınmayı başlatacaktır.
Biyo Ekonomi programı bölgede en yoksul %20lik nüfusu harekete geçireceği ve gençlerin iş hayatına geçişlerini özellikle de girişimciliklerini kolaylaştıracağı için büyük bir kırsal kalkınma hamlesi olacaktır.
Bölgesel Kalkınmanın Bio Ekonomi Modeli olarak ifade edebilecek olan bu kalkınma yaklaşımı iyi yapılandırılır ve yönetilir ise Avrupa Birliği’nin Bölgesel Politika ve Yapısal Araçlarının Koordinasyonunda ülkemizin başlatmış olduğu Avrupa ve diğer kıtalara yaygınlaşabilecek Yeni ve Yenilikçi bir kalkınma anlayışı olacaktır.
Özel önem verildiğinde Biyo Ekonomi ülkemizin 2023 hedefleri doğrultusunda, toplumumuzun yüksek refah seviyesine ulaşması için bir yapısal değişim olacaktır.
Belirlenmiş hedeflere ulaşmada alternatif değil, mevcutları destekleyici yapıdadır.
Küresel ölçekte risklerin ve belirsizliklerin sürdüğü dünyada Biyo Ekonomi yeni dengelerin oluşması ve özellikle gelişmekte olan ülkeler için güç dengelerinin yeniden şekillendirileceği bir ekonomidir. Uluslararası rekabet gücü yanında kaynakların sürdürülebilir kullanımını kapsamaktadır. Ülkemizin kalkınma süreci bütüncül ve çok boyutlu bir bakış açısıyla ele alındığında insan odaklı kalkınma anlayışının çerçeveyi tahrip etmeyen yaklaşımı Biyo Ekonomidir.
Biyo Ekonomi, bölgesel dinamikleri ve insan yeteneğinin harekete geçirilmesinde her yaş ve kesime hitap etmektedir. Yeniden şekillenmekte olan dünya ekonomisinde değer zinciri anlayışında uluslararası işbölümü ile yürütülebilecek bir ekonomidir.
Biyo Ekonomi özel sektörün hatta bireylerin hepsinin faal olduğu bir düzeni oluşturmayı getirmekte, kamuyu düzenleyici, denetleyici ve koordinasyon ile yeterli kılmaktadır. Biyo Ekonominin hayata geçirilmesinde orta ve uzun vadeli amaçların, temel ilke, hedef ve önceliklerinin ve stratejilerin yerel kaynaklar esaslı olması gerekmektedir. Zira kalkınmanın amacı insanların refahını artırmak, hayat standartlarını yükseltmek, temel hak ve özgürlüklerini güçlendirerek adil, güvenli ve huzurlu bir yaşam ortamı tesis etmek ve bunu kalıcı kılmaktır (Kalkınma Bakanlığı 2013).
Bölgesel Kalkınmanın Biyo Ekonomi Modelinde paydaşların her birinin kullanacağı hibe tutarları küçük olacağı için çıkar ilişkisinin olmadığı değerlerin
KAYNAKLAR
Biçici, M. 2011. Bitki hastalık etmenleri ile biyolojik mücadelenin başarısını arttırmada mikoriza’nı rolü. Türk. biyo. müc. derg., 2011, 2 (2): 139-174 ISSN 2146-0035 Derleme (Review)
Bulutay, T. 2013. 17. Ulusal İktisat Kongresi, Erzurum.
Günalp ve Cilasun, 2007. Türk imalat sektöründe kuruluş büyüklüğünün belirleyenleri. TÜBİTAK sosyal ve beşeri bilimler araştırma grubu yay., Ankara
Kalkınma Bakanlığı, 2013. Onuncu Kalkınma Planı, Ankara Koçak, H. 2013. 17. Ulusal İktisat Kongresi, Erzurum.
Peker ve ark, 2013. Bilgi edinme, bilim üretme ve teknolojiye dönüştürmede yeni bir yaklaşım. III.
Ulusal Toprak Su Kaynakları Kongresi 22-24 Ekim, Tokat
Peker ve Çetin, 2010. Tarımsal sistem yönetimi ve tarımsal işletmecilik bileşenleri; kavram ve kuramlar. Türkiye IX. Tarım Ekonomisi Kongresi, Bildiri kitabı Cilt 1. s.111, Şanlıurfa
Peker, K. 2011-2012. Implementation of farming system for establishing milk standards (Çiftlik sistemleri araştırma ve yayım modeli;Süt sektörü uygulaması). European Union Grant Project. Civil society dialogue II. Fisheries and agriculture. Project coordinator and director, Konya.
Peker, K., 2013a. Innovation based regional development model-SRER and values’ economic.
Second International Regional Development Conference. Keynote Speaker. 16-17 May, Elazığ.
Peker, K. 2013b. ‘The development strategies of agricultural industry in Turkey; History, Present, and Future. The International Symposium on Agricultural and Biosystem Engineering (ISABE) Keynote Speaker, 28-29 August, Yogyakarta,
Usta, E., 2013. 17. Ulusal İktisat Kongresi, Erzurum.
Çakmak, 2004. Bitki gelişimini teşvik eden rizobakterilerin tarımda kullanımı. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Dergisi. Erzurum.
http://www.nal.usda.gov/afsic/pubs/altlist.shtml http://ec.europa.eu/regionalİpolicy/indexİen.cfm www.tubitak.gov.tr
http://www.onuncuplan.gov.tr/SitePages/plan10.aspx http://tek17smp.atauni.edu.tr/?pageİid=14
http://www.kop.gov.tr/sablonyeni.asp http://www.unikop.org/
http://www.fka.org.tr/Planlama-detay.asp?ContentId=379