Veri Kaynakları

Tarihsel çalışmalarda birincil ve ikincil kaynaklar bulunmaktadır. Birincil kaynaklar olayla veya durumla ilgili kanıtlardır. İkincil kaynaklar ise birincil kaynakların yorum ve tanımlamalarından üretilmiş kaynaklardır (Goodman ve Kruger, 1988: 315). Bu veri kaynaklarına ulaşmak ve değerlendirmek amacıyla tarihsel çalışmaları yapan

araştırmacılar birçok farklı türdeki belgeyi kendi araştırma amaçları doğrultusunda değerlendirebilmektedir (Strauss, 1987: 3).

Osmanlı Devleti’nin belge oluşturmakta, kaydetmekte ve saklamakta yani arşiv bürokrasisinde hiçbir devletle kıyaslanamayacak kadar titiz ve hassas olduğu yabancı gözlemciler tarafından da tespit edilen bir özelliktir (Genç, 2010: 29). Bu titizlik, genelde sosyal ve ekonomik tarihle özelde ise ekonomik aktörler ve işletmelerle ilgili devasa bir veri kaynağının araştırmacıların kullanımına hazır halde beklemesini sağlamaktadır. Osmanlı Devleti ile ilgili araştırma yapacakların faydalanabilecekleri kaynak grupları aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.

Şekil 5: Osmanlı Tarihi İncelemelerinde Kaynaklar

Osmanlı dönemi ile ilgili çalışma yapacak araştırmacıların faydalanacakları ilk kaynak İstanbul’da bulunan Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’dir. Bu çalışma da arşiv belgelerinin incelenmesine dayalı olarak tasarlanmıştır. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü adı altında teşkilatlanan arşiv hizmetleri üyelik sistemiyle hizmet veren bir kuruluştur. İstanbul dışındaki araştırmacılar kurumun web sayfası¹⁴ üzerinden kısa süre içerisinde üye olarak internet tabanlı katalog taraması yapabilmektedir. Katalog taramasında aranmak istenen kelime ilgili yere yazılıp aratıldığında sayfanın alt

14

https://www.devletarsivleri.gov.tr

Birincil Kaynak Grubu

•Başbakanlık Osmanlı Arşivi

•Yazma ve Matbu Eser Kütüphaneleri •Süreli yayınlar

•Hatırat, özel arşivler, günlükler

İkincil Kaynak Grubu

•Kütüphaneler

•Ulusal Tez Veritabanı •Online veritabanları

kısmında belge özetinde aranılan kelimenin geçtiği dokümanlar listelenmektedir. Listede dokümanların özet bilgileri, tarihleri, fon kodları, dosya ve gömlek numaraları görülmektedir. Üyelerin her seferinde aynı belgeyi arayıp vakit kaybetmelerinin önüne geçmek için kendilerine ait bir listeye belgeyi otomatik kaydetmeleri mümkündür. Belgenin içeriğine, görüntüsüne veya metnine ise web sayfası üzerinden erişim sağlanamamaktadır. Belgeyi görmek ve okumak için İstanbul/Kâğıthane’de bulunan Başbakanlık Osmanlı Arşivleri yerleşkesine bizzat giderek araştırma izin talep formu doldurmak ve binalardaki araştırma salonlarına giderek arşiv veritabanına erişim sağlamak gerekmektedir. Araştırma salonlarında çok sayıda bilgisayar araştırmacıların kullanımına sunulmuştur. Araştırmacı bilgisayarda bulunan kataloglardan fon adına, dosya ve gömlek numarasına ya da istediği kelimeye göre tarama yapabilmektedir. Bulunan doküman özetleri listelenmektedir. Belgelerin bir kısmı arşiv kurumu tarafından fotoğraflanarak görüntüleri veri tabanına yüklenmiştir. Listede dijital işareti bulunan bu tür belgelerin içeriği doğrudan bilgisayar ekranından okunabilmektedir. Araştırmacı dijitalize edilmemiş belgeleri incelemek isterse, açılan listeden talep et butonuna basarak belgeyi görevlilerden istemekte ve aynı gün öğleden sonra veya ertesi gün belge araştırmacıya teslim edilmektedir. Araştırmacı belgeyi isterse okuma salonunda inceledikten sonra veya belgenin fotoğrafını çektikten sonra görevlilere iade edebilmektedir. Defter, dosya ve gömlek türlerine sahip olan arşiv belgeleri araştırmacılara tahsis edilen dolaplarda 15 gün, 1 ay gibi sürelerle araştırmacı tarafından muhafaza edilerek detaylıca üzerinde çalışılabilinir. Aşağıda ifade edilen yazma eserler ve tarihsel süreli yayınlar gibi diğer veri kaynakları yapılan ön araştırma sonucunda hem zamansal kısıt açısından hem de araştırılan konuyla ilgili doğrudan bulgu sağlama olasılıklarının zayıf olduğunun anlaşılmasından dolayı bu çalışma kapsamında incelenmemiştir.

Osmanlı tarihi ve ilgili konularda çalışma yapmak isteyen araştırmacıların vazgeçemeyeceği ikinci ana kaynak grubu yazma ve matbu eserlerdir. İstanbul başta olmak üzere 20’nin üzerindeki yazma eser kütüphanelerinde kataloglanmış olarak bekleyen başta Osmanlı Türkçesi ve Arapça olmak üzere değişik dillerde kaleme alınmış çeşitli konularda 166.000’in üzerinde yazma eser bulunmaktadır. Bu eserler

hakkında da web aracılığı¹⁵ ile katalog tarama yöntemi ile ön inceleme yapılabilmektedir. Yazma eserlerin 72.000’den fazlasının Süleymaniye Kütüphanesinde bulunduğunu belirtirken, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi ve Konya’da ve Bursa’da bulunan Yazma Eser Kütüphanelerini de (Kurt ve Demir, 2015:116) zikretmek yerinde olacaktır.

İncelenen dönemde yayınlanan çok sayıdaki süreli yayın üçüncü ana kaynak grubu olarak zikredilmelidir. Taşır (2015) tarafından hazırlanan ekonomi ve yönetimle ilgili konulardaki Osmanlı Türkçesi Süreli Yayınlar kataloğuna göre çeşitli kütüphanelerdeki toplam 310 süreli yayın araştırmacıların faydalanmasına açıktır.

Dördüncü ana kaynak grubu ise kurum, kuruluş ve kişilerin döneme ilişkin kayıt altına aldıkları hatırat, günlük, eşyalar vb. materyallerden oluşan özel nitelikteki arşivlerdir. Bu türdeki kaynaklara ilişkin bir katalog veya listesine araştırma kapsamında rastlanılmamıştır.

Osmanlı tarihi ile ve diğer konularda araştırma yapmak isteyen araştırmacıların faydalanabileceği ikincil kaynaklar ise, kütüphaneler, YÖK Ulusal Tez Merkezi, çevrim içi veri tabanları, süreli yayınlar olarak belirtilebilir.

Yukarıda verilen bilgiler ışığında, bu çalışmada tarih, iktisat, iktisat tarihi, işletme ve işletme tarihi yazınında yer alan ikincil kaynakların kullanılması yanında, tarih disiplini açısından ana kaynak sayılan ve önem sıralaması bakımından ilk sırada değerlendirilen arşiv belgeleri temel veri kaynakları olarak değerlendirilmiş ve incelenmiştir. Elde edilen veriler araştırma konusu olan personel yönetimi anlayış ve uygulamalarının tarihsel perspektiften değerlendirilmesi kapsamında yorumlanmıştır.

Diğer bir ana kaynak grubu olarak nitelendirilebilecek olan 19. yüzyılda yayınlanan süreli yayınlar ve yazma eserler de konu kapsamında çalışamaya dâhil edilmesi tez yazarı ve danışman tarafından tartışılmışsa da, yazmalar.gov.tr ve süreli yayın kataloglarından yapılan ön tarama sonuçlarının çalışma kapsamında yeterli zengin bulgu sağlayamayacağının anlaşılması nedeniyle çalışmaya dâhil edilmemiştir. Fakat söz konusu kaynak grubunun bu çalışmanın araştırma sorularını cevaplamak amacıyla fakat

15

başka bir çalışma kapsamında incelenmesi literatürdeki boşluğun kapatılmasına katkı sağlaması açısından ayrıca değerlendirilebilir.