Üretime ve Bilgi-Teknoloji Transferine İlişkin Uygulamalar

Sınai üretim ve iş bölümü henüz yaygınlaşmamış olduğundan genellikle her fabrika ihtiyaç duyduğu ham maddeyi de kendi üretmek durumundaydı (Kala, 1993: 127). O dönemin gözlemcileri özellikle iplik fabrikalarının görece başarısızlığından iş gücünü sorumlu tutmuşlar, özellikle tarım işçileirnin mevsimsel olarak fabrikalarda ve tarımda dönüşümlü olarak çalışmalarından kaynaklanan yüksek iş değiştirme oranına işaret etmişlerdir. Ayrıca iş gücünün vasıfsız olmasından dolayı kaliteli üretim yapılamamasının Osmanlı endüstriyel gelişimini yavaşlattığını ileri sürmüşlerse de, bu doğru gözükmemektedir. Çünkü benzer sorunlar Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’nde de yaşanmıştır. Osmanlı’da kalitesiz üretim yapılmasının asıl sebebi ham pamuğun sahip olduğu doğal niteliktir. Yetişen pamuk ancak düşük kalite iplik üretimine uygundur (Quataert, 2011: 86).

Barut üretimi yapan baruthanelerin ihtiyaç duyduğu temel ham madde güherçile adı verilen bir maddeydi. Osmanlı Devleti’nde güherçile üretilen çok sayıda şehir ve kazaya Padişah fermanları gönderilerek üretilen güherçilenin dışarıya satılmaması, baruthaneler için gönderilmesi emredilmiştir (Tuğlacı, 1993: 327-328-329-330-333-334-335).

Güherçile sağlanması, nakledilmesi, bedellerinin ödenmesi, güherçile üretilen

fabrikaların tamir edilmesi ve benzeri konuların çok sayıda arşiv belgesinde işlenmesine bakıldığında, barut üretiminin öneminden dolayı bizzat Padişah düzeyinde bu mesele ile ilgilenildiği anlaşılmaktadır.

1.7.3.2. Üretim Miktarı

İstanbul ve Azadlı Baruthanelerinin barutçubaşı ve müdürü Baruthane Nezaretinde Meclis toplantısına çağrılarak, üretim miktarına ilişkin tahmin ve taahhüdlerinin neden

gerçekleşmediği detaylı olarak konuşulmuş, bunun sonucunda yöneticilere üretebilecekleri miktarı objektif şekilde hesaplamaları, aylık olarak ürettikleri barutu teslim etmeleri, buna ilişkin bir belge almaları ve yıl sonunda tahmin ve taahhüdlerini gerçekleştiremezlerse bunun yaptırımına katlanacakları kendilerine bildirilmiştir. Üretimi gerçekleştirmelerini sağlayabilmeleri için 1 hatta 2 yıllık ham madde ve malzemenin depolarında bulunmalasının sağlanması da talimat olarak verilmiştir (Tuğlacı, 1993: 310, BOA, M.V.İ, 116, 1840).

1.7.3.3. Maliyetle İlgili Uygulamalar

Baruthaneler içerisinde bulunan cami imamlarının ve Demirkapı mahzenlerinin bekçisinin maaşları ile, ölen bir işçinin annesine verilen düzenli yardımın, baruthane camiinin aydınlatma giderlerinin Baruthane giderleri içerisinde bulunduğu için barut maliyetinin yüksek olduğu anlaşılmış ve bu gibi giderlerin vakıflar hazinesi vb. ilgili bütçelerden karşılanarak barut maliyetinin düşürülmesi Meclis-i Vala tarafından görüşülerek karara bağlanmıştır. Maliyet düşürme amacına ulaşmak için Meclis-i Vala, baruthanelere gelen misafirlerin, yolcuların ve bunların yük hayvanlarının masraflarının da barut üretim maliyetleri arasında sayılmasını kabul etmeyerek iptal etmiştir. Baruthanede israf gözlemlendiğinden tüketilmesi zaruri olan maddelerin satın alınmasına barutçubaşı ve müdürün karışmaması, Baruthane Nazırının bu işlemden sorumlu olacağı, sadece barut üretimi için gerekli olan ham maddeler satın alınmazdan önce numunelerin kalite açısından kontrol ve onayının barutçubaşı ve müdür tarafından yapılacağı da yine aynı meclis oturumunda karara bağlanan konular arasındadır. Ham maddeler dâhil tüm malzemelerin ambarlarda bulunması, kullanılacak olan malzemenin ambarcıdan bir belge ile alınması, ambarcının bu belgeleri saklayarak her ay sonu bu belgeleri kayıt etmesi için müşire vermesi ve karşılığında belge alması şeklinde bir iş akış ve kontrol şeması hazırlanan meclis oturumunda, müdürlerin de her ay sonu çalışan işçilere ait listeyi veonlara yapılan ücret ve diğer ödemeleri gösterir defteri Nazır’a takdim etmesi gerektiğini kararlaştırmıştır. Nazır olan kişinin her ay Baruthane’ye giderek çalışanları yoklama usulü ile görmesi, ölen veya işten çıkan/çıkarılan var ise bunlara yapılan ödemelerin kesilmesi ve benzeri işlemleri takip etmesinin görevleri arasında bulunduğu da Meclis-i Vala tarafından belirlenmiştir. Baruthanede müdür ve barutçubaşının beş yüz kuruşu aşan harcamalarda Nezaretten izin alınması gerektiği

söylenerek yöneticilerin harcama yetkileri belirlenmiştir. Barut çarklarını çevirmekle görevli katırlara en fazla iki bin kuruşa kadar masraf yapılabileceği, bunu aşan harcamaların kabul edilmeyeceği de karar belgesinde dile getirilmiştir. Meclis-i Vala üyeleri, Nazır olan kişinin bu sayılanların dışında ne gibi başka maliyet düşürücü tedbir gerektiğini düşünürse, zaman içerisinde bunları Meclis gündemine getirebileceğini son söz olarak kayda geçirmiştir (Tuğlacı, 1993: 311, BOA, M.V.İ.116.1840).

1.7.3.4. Kalite Çalışmaları

İstanbul ve Azadlı baruthanelerinde üretilen barutun kalite bakımından İngiltere, Felemenk ve İsveç’te yapılandan hiç de aşağı olmadığı yapılan deneme ve testlerle ispat edilmiş bunun üzerine Padişah bu çalışmaları övmüştür (Tuğlacı, 1993: 317, BOA, HH. 56867, 1795). Barutcubaşı Ohannes Bey tarafından Avrupa gezisi sırasında götürülen numuneler İngiltere baruthanesinde de test edilmiş ve iyi kalitede olduğu belirtilerek bununla ilgili bir belge düzenlenmiştir (Tuğlacı, 1993: 323, BOA.DAA,1835).

Selanik Baruthanesinde 1721 yılında üretilerek İstanbul’a gönderilen barut test edildiğinde istenilen kalitede olmadığının görülmesi üzerine Selanik Baruthanesi Nazırına oldukça ağır bir dille uyarı yazısı gönderilerek bu durum hıyaneti azime olarak nitelenmiş, bir sonraki barut numunesinin aynı şekilde kalitesiz çıkması durumunda affedilmesi imkânsız bir ceza ile cezalandırılacağı bildirilmiştir (Tuğlacı, 1993: 323, BOA, Evail-i Sefer, 1721).

Sanayileşme çabalarında teknolojinin ve makinelerin öneminin artmasıyla birlikte, geliştirilen teknolojiyi kullanan teknik ve uzman kişilerin önemi de arttı. Osmanlı Devleti sanayileşmeyi ve bu çerçevede fabrikalaşmayı bir politika olarak uygulamaya karar verdiğinde sahip olduğu makine ve teknik iş gücü imkânları oldukça kısıtlıydı. Bu açığı kapatmak amacıyla baruthanelerde kullanılmak üzere günün teknolojisine sahip olan makineler ve çeşitli araç gereçler Londra’dan getirtilmiştir (Tuğlacı, 1993: 305- BOA, H.H. 28891, 1837-1838). Barut yapımında klasik yöntemlerin dışında pamuktan barut üretimine ilişkin deneyler yapılmış ve başarıya ulaşılmıştır. Üretilen barutun silahlarda kullanılmak suretiyle de test edildiği ve başarılı bulunduğu arşiv belgelerinde zikredilmektedir (Tuğlacı, 1993: 324- BOA, H.İ.1757, 1840). 1800’lerden hemen önce, Baruthane’de üretilen barutun belirli şartlar altında halka satılmasına izin verilmesine rağmen (Tuğlacı, 1993:318, BOA, HH. 57105, 1797), yukarıda sözü edilen başarılı

deneme ve yenilikçilikten 6 yıl sonra, ham maddesinin kolay temini, barut yapım yönteminin basitliği sebebi ile tehlikeli sonuçlara yol açma ihtimalinden dolayı halk tarafından yapımı, alımı ve satımı yasaklanmıştır (Tuğlacı, 1993: 324- BOA, D.İ. 6901, 1846). Diğer bir yenilik ise Barutçubaşı Simon ile kardeşi Ohannes Bey tarafından yapılan Baruthane’de kullanılmak üzere yapılan tüfek ve iplik çarklarıdır. Bunların beğenilmesi üzerine Padişah emriyle Simona 15 bin, Ohannese bin kuruş teşvik ödülü verilerek bu tür uygulamalar özendirilmeye çalışılmıştır (Tuğlacı, 1993:389 – BOA, HH, 33108, 1824).