Fabrikaların Yönetiminden Sorumlu Kurum ve Kuruluşlar

Devlet sermayesi ve öncülüğünde kurulan fabrikaların yönetimi ve işletilmesinin dönemlere göre farklı kurumlarca gerçekleştirildiğini görmekteyiz. Bunlar; Darphane-i Amire, Padişah’ın özel hazinesi olan Hazine-i Hassa, Fabrika-i Hümayun Nezareti gibi kurumlardır.

1.5.2.1. Darphane-i Amire

Devlet fabrikalarının işletilmesi ve yönetilmesi ile ilgili olarak, 1839-1850 yılları arasında, Darphane-i Amire de çeşitli fonksiyonlar üstlenmiştir. Örneğin, işçi ve usta yetiştirmek ve istihdamdan kaynaklanan maaş vb. masrafları ödemek Darphane sorumluluğundaydı. Alım, satım, masraf, üretim raporları düzenli olarak Darphane’ye gönderilmekteydi (Sarı,2006:65). 1850 yılında Darphane-i Amire kurumunun adı değiştirilerek Hazine-i Hassa Nezareti’ne dönüştürüldü.

7

Kurt, M. ve diğerleri, (2016). 19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması. OTAM, (kabul edilen fakat henüz basılmayan

1.5.2.2. Fabrika-i Hümayun Nezareti

Sanayileşme hareketinin ilk başladığı yıllarda bulunmayan bu kurum, 19. yüzyılın ortalarından itibaren kurulmuş ve fabrikaların yönetildiği merkez haline gelmiştir. Belgelerde (BOA.A.MKT.NZD, 270/31; BOA.İ.MVL, 412/17994) Eminönü/Tarakçılar civarında bulunan bir handa Fabrika-i Hümayunların yönetim merkezinin bulunduğu bilgisi yer almaktadır (Ertürk,2008:26). Başka belgelerde “fabrikalar nezareti” (BOA.HH.d.46/A-4, 21 Zilhicce 1275/22 Temmuz 1859), “fabrika-i hümayunlar nazırı” (BOA.HH.d.41/A, 24 Safer 1274/14 Ekim 1857) gibi aynı yapıyı işaret eden isimlendirmeler görülmektedir. Atıfta bulunulan son belgede fabrika-i hümayunlar nazırı Mustafa Paşa’nın Meclis-i Vala üyeliğine atandığından söz edilmekte ve bundan sonra fabrikaların Hazine-i Hassa tarafından idare edilmesinin kararlaştırıldığı ifade edilmektedir. Fabrikaların muhasebe işlemlerinin hazinece takip edilmesi ve memurlardan fazla olanların icabına bakılması aynı belgede karara bağlanmıştır.

Aynı defterin farklı bir sayfasında (BOA.HH.d. 41/B, 22 Rebiülahir 1274/10 Aralık 1857) görülen “fabrika-i hümayunlar meclisi” ifadesi nezaretin örgütsel yapısı hakkında bilgi vermektedir. Dolayısıyla 1857 yılına kadar Fabrika-i Hümayun Nezareti’nin işlevini sürdürdüğü, bu tarihten itibaren ise Hazine-i Hassa kurumunun bu konuda yetkili olduğu akla gelse de, 2 yıl sonrasına ait bir başka belgede (BOA.İ.DH.342.22482, 8 Muharrem 1276/7 Ağustos 1859). Feshane ve ona bağlı çiftliklerin idaresinin Fabrika-i Hümayun Nezareti uhdesine verildiğini görmekteyiz. Bu farklı ve birbiriyle çelişen ifadelerin nedeni belgeler üzerinden maalesef anlaşılamamıştır. Tersanede görevli bir askere binbaşılık rütbesi verilmesi ile ilgili daha sonraki bir tarihe ait olan bir belgede (BOA.İ.DH.737.60340, 18 Zilkade 1293/5 Aralık 1876) “fabrikalar nezareti” ifadesi dikkat çekmektedir. Bu durum fabrikalar nezaretinin tekrar faaliyete geçmesi olasılığını düşündürmekle birlikte, askeri fabrikaların örgütsel yapsının farklı olma olasılığını da akla getirmektedir.

Fabrikalarla ilgili olarak belgelerde geçen bir diğer yapı ise Fabrika-i Hümayun Islahat Komisyonudur. Komisyonun ne zaman kurulduğu, görev tanımı ve benzeri bilgilere ulaşılamamıştır. Bununla birlikte incelenen belgeler arasında Fabrika-i Hümayunlar Islahat Komisyonu ifadesinin geçtiği en eski tarihli belge (BOA.HR.SFR.3.381.48, 22 Rebiülevvel 1309/26 Ekim 1891) 1309 hicri yılına ait olup belgede geçen konular

fabrikaların yönetimi, hammadde temini, muhasebesi gibi konulardır. Söz konusu belgede Fabrika-i Hümayunlar Islahat ve Terakkiyat Komisyonu şeklinde bir komisyondan da bahsedilmektedir.

1.5.2.3. Hazine-i Hassa

1839 yılında Tanzimat’ın ilanından sonra farklı isimler altında faaliyet gösteren hazineler kapatılıp, Maliye Hazinesi adı altında merkezi bir hazine oluşturuldu.1840 yılından itibaren Padişah’a özel bir tahsisat verilmeye başlandı. Böylece Padişahların tüm gelir ve giderlerinin tek bir kalem altında yönetildiği “ceyb-i hümayun” adlı kurum oluştu. 1847 yılına gelindiğinde bu kurumun ismi değiştirilerek “Hazine-i Hassa” adıyla faaliyetine devam etti. 1850 yılında Darphane-i Amire kurumunun da adı değiştirilerek Hazine-i Hassa Nezareti’ne dönüştürüldü. Teşkilâtın bünyesinde nezârete bağlı ebniye birimi, feshâne, Hereke Fabrika-i Hümâyunu idareleri, hatab ambarı, Istabl-ı Âmire, matbah ambarı, mefruşat müdürlüğü, Mihaliç çiftlikât idareleri, hububat ambarı, kârhane gibi birimler oluştu. Bu birimlerin müdürleri hazîne-i hâssanın idare heyetinde görev almaktaydılar. Hazîne-i Hâssa Nezâreti çeşitli isimler altında görev yapan idare meclislerince yönetildi. Bunlar hazîne-i hâssa komisyonu, hazîne-i hâssa levâzım meclisi, hazîne-i hâssa meclis-i idâresi, hazîne-i hâssa hey’et-i idâresi, hazîne-i hâssa encümen-i idâresi idi.

Hazîne-i hâssa, Tanzimat’tan sonra gelirlerinin önemli bir bölümünü ekonomik gelişmeye dönük bazı faaliyetlerin finansmanına ayırdı. Bunların büyük bir bölümü de fabrika tesisine harcandı. İzmit Çuha Fabrikası, Hereke Kumaş Fabrikası, Büyükada demir madenleri, Ziraat Tâlimhânesi, Zeytinburnu Demir Fabrikası, Bursa İpek Fabrikası, Veli Efendi Basma Fabrikası, Mihaliç Çiflikât-ı Hümâyunu bunlar arasında yer alır. Bunlardan Zeytinburnu Demir Fabrikası’nın yönetimi Tophâne-i Âmire’ye bırakılarak hazîne-i hâssaya borçlandırıldı ve bu borcunu elde edeceği kârlarla ödemesi kararlaştırıldı. Ancak daha sonra bu meblağın ödenmesini maliye hazinesi üstlendi. İzmit Çuha Fabrikası 1849 yılında Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî’ye devredildi. Fabrika inşa masraflarının bir kısmı serasker paşa tarafından hazîne-i hâssaya ödenirken kalan kısım maliye hazinesince karşılandı. Feshâne-i Âmire, Tanzimat öncesinde Darphâne-i Âmire tarafından finanse edilirken yönetimi hazîne-i hâssa tarafından sürdürüldü. Bir ara hazineden ayrı müstakil Feshâne-i Âmire Nezâreti oluşturulmuşsa da XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar hazîne-i hâssaya bağlı bir birim olarak kaldı (Terzi, 1998:137-138). Padişaha ait gelir ve giderlerin yürütülmesinden sorumlu olan Hazine-i Hassa kurumunun Tanzimat döneminde ekonomik gelişmeye ayırdığı finansmanın önemli bir bölümü devlet fabrikalarına yani Fabrika-yı Hümayun’a tahsis edilmiştir. Bu miktara ilişkin Güran (1992) 600 milyon kuruşluk bütçenin neredeyse 4’te 1’inin sanayileşme kapsamındaki fabrika kurulmasına ayrıldığını belirtmektedir. Çakıcı (2010:11) bu oranı yakaşık 6’da 1 olarak ve 104 milyon kuruş şeklinde belirtir. Aynı çalışmada, Hazine-i Hassa’ya bağlı Fabrika-i Hümayunlar Meclisi adı altında faaliyet gösteren bir meclisin bulunduğunu görmekteyiz.