BÖLÜM 2: ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ
2.7. Araştırma Süreci
2.7.1. Arşiv Araştırma Süreci
Bu çalışmada faydalanılan birincil kaynaklar arasında olan Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinde, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü tarafından 2010 yılında yayınlanan rehberde belirtildiği üzere, sayısı 150 milyon ile ifade edilen miktarda belge bulunmaktadır16. Bunların önemli bir kısmının özeti çıkartılarak bilgisayar ortamında kataloglanmış ve anahtar kelime ile aramaya uygun duruma getirilmiştir. Bu belgelerin 7 milyon kadarı aynı zamanda fotoğraflanmış17 ve belgenin görüntüsü de veri tabanına yüklenerek okunur durumda hizmete sunulmuştur.
Veri tabanında dijital görüntüsü bulunmayan fakat özeti bulunan çok sayıdaki belge ise araştırmacılar tarafından anahtar kelimelerle taranarak tespit edildiğinde ve sistem üzerinden talepte bulunulduğunda, genelde bir gün sonra, görevliler tarafından depodan getirilerek hizmete sunulmaktadır. Bu tarz belgelere gömlek usulü ile tasnif edilen belgeler denilmektedir. Ek 1’de örnek olması açısından HH. HMŞ. İŞO 181/67 gömlek kabı gösterilmiştir. Araştırmacılar getirilen belgeyi isterlerse ücret karşılığı fotoğraflayabilmekte veya ücretsiz olarak okuyarak notlar alıp tekrar görevlilere iade etmektedirler. Bir kerede en fazla 35 belge (gömlek) talep edebilen araştırmacılar, ellerinde en fazla 70 belge bulundurabilmekte ve belgeyi aldıkları tarihten itibaren en geç 15 gün içerisinde ellerindeki belgeyi iade etmek zorundadırlar. Çalışma kapsamında, özellikle Hazine – i Hassa uzantılı, çok sayıda gömlek usulü, dosya usulü ve defter usulü ile tasnif edilen doküman incelenmiştir.
Arşivlerde dosya usulü ile tasnif edilen, özeti çıkartılmayan, kataloglanmayan ve fotoğraflanmayan, veri tabanında anahtar kelime ile tarama imkânı da bulunmayan önemli miktarda belge bulunmaktadır. Bu dosyalar ilgili oldukları kurum ve konulara göre tasnif edilmiştir. Örneğin Hazine-i Hassa fonu altında, Feshane fabrikası ile ilgili
16 http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/MicroSiteler/Osmanli_Arsivi/Osmanli_Arsivi_Rehberi.pdf
17
belgeler FSH uzantılı dosyalarda, Hereke Fabrikası ile ilgili belgeler HRK uzantılı dosyalarda bulunmaktadır. Ek 2’de HH.HRK 30/13 dosyasının içerisinde tasnif edilen bir belge örneği gösterilmiştir. Bu dosya isimlerinin neler olduğu veritabanında ve basılı kataloglar halinde listelenmiştir. Araştırmacılar tarafından dosyalar talep edildiğinde yine görevlilerce getirilmektedir. Dosyalarda bulunan belgeler ön okumaya tabi tutulduktan sonra araştırma konusuyla ilgili ise belgeler fotoğraflanabilmekte, okunarak notlar alınabilmekte ve iade edilmektedir. Araştırmacılar bir kerede en fazla 4 adet dosya talep edebilmekte ve dosyaları en geç 15 gün içerisinde iade etmek zorundadır. Arşivlerdeki bir başka incelemeye uygun durumda olan tasnif ise defterlerdir. Defterlerin hangi konu ile ilgili olduğu ve özet listesi veritabanında kayıtlıdır. Bir kısım defterlerin ise dijital görüntüleri de veritabanına yüklenmiş ve bilgisayar ekranından okunabilmektedir. Bir kerede en fazla 5 adet talep edilebilen defterler, alındığı tarihten itibaren en geç 30 gün içerisinde iade edilmek zorundadır. Ek 3’de HH.d. 21139 künyeli defter örneği gösterilmiştir.
Arşiv taraması sürecinde 263 farklı kelime kombinasyonu ile yapılan arama sonucunda 126.827 adet belgenin çalışmayla ilgili olabileceği değerlendirilmiştir. Her bir belgenin özeti okunarak incelenmiştir. İnceleme sonucunda içeriği yönetim düşüncesi ve uygulamalarıyla ilişkili olarak değerlendirilen belgeler arşivden talep edilmiştir. Arşivden alınan belgeler içerdikleri bütün metin açısından doküman incelemesine tabi tutulmuşlardır. Çalışmanın konusu ile ilgili olan ve çalışmaya katkı sağlayacağı düşünülen belgelerin içeriği günümüz Türkçesine profesyonel Osmanlı Türkçesi uzmanlarına bire bir metin transkripsiyonu şeklinde tercüme ettirilmiştir. Çevirisi yapılan içerik işletme ve yönetim/organizasyon literatürü ışığında yorumlanarak konuya ilişkin bilgiler çalışmada kullanılmıştır.
Çalışma kapsamında incelenen ve okunan özetler çok büyük bir çoğunluğu birkaç cümleden ibaret olup bir kısmı daha uzundur. Bunlar içerisinden araştırma konusuyla ilgili olduğu değerlendirilen 10.772 adet belgenin fotoğrafı çekilmiştir. Tarihleme, diplomatika ve arşivleme dilinde “lef” olarak isimlendirilen alt numaralandırmanın yapılması nedeniyle bir kısım belgelerin arka kısımları da sayıya dâhil edilmiş fakat çalışmada kullanılmamıştır.
Okunan belgeler içerisinden kayda değer sayıda belge aynı konuyu içeren yazışmalar zincirine aittir. Bunlara örnek vermek gerekirse, bir bölgede maden işletmesi hakkında inceleme ve rapor yazması için yurt dışından konusunda uzman bir kişinin getirilmesi ihtiyacı bulunmaktadır. Bu uzmanın kim olacağına dair sefaret ile yazışma yapılmaktadır. Uzmanın tespitinden sonra davet yazısı gönderilmekte, uzmandan gelen olumlu cevap üzerine şartların belirlenmesi ile ilgili yazışmalar sürmektedir. Daha sonra uzman ile bir mukavele imzalanmakta, bu mukavele tercüme edilmektedir. Madenin nasıl verimli işletileceği hakkında uzman bir rapor hazırlamakta, ilgili bürokratlar ise rapor hakkında görüşlerini ekleyerek üst makamlara sunmaktadırlar. Bu zincir içerisinde aynı konuyu muhtevi çok sayıda belge bulunduğu dikkat çekmektedir. Böylesi bir durumda, ilgili belgeler fotoğraflanmış, ön okumaya tabii tutulmuş fakat tamamı çeviri yapılmamıştır. Bunun yerine konuyu tüm yönleriyle ele alan ve önceki belgeleri de içeren en kapsamlı belgeler çevrilmiştir. Belgelerin Osmanlı Türkçesinden günümüz Türkçesine çevirisi word ve pdf programında kayıt altına alınmıştır. Toplam 4.572 sayfadan oluşan çeviri dosyasında bulunan kelime sayısı 918.403 boşluksuz karakter sayısı 6.034.533’tür.
Dolayısıyla, doğrudan bu çalışma kapsamında değerlendirilen, okunan ve transkripsiyon yaptırılan belge sayısı 4.539, gömlek, dosya ve defter sayısı ise 1.429 olarak belirlenmiştir. Gömlek, defter ve dosyaların fonlara göre dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Sayıca en çok belge bulgulanan fon 242 adet ile Hariciye fonudur. Hariciye fonunun alt dağılımında, Hariciye Tercüme Odası (HR.TO), Hariciye Sefaretler (HR.SFR) gibi uzantılar da bulunmaktadır. Hariciye fonuna ait belgelerin ilk sırada yer alması, incelenen dönemde dünyadaki sanayileşme politikalarının başat aktörlerinin İngiltere, Fransa gibi Avrupa ülkeleri olmasından dolayı doğal karşılanmıştır. Osmanlı Devleti sanayileşme politikasını kurgularken, en çok mamul tüketen birim olan ordunun ihtiyaçlarını ithal etmek yerine ülke içerisinde üretmeyi hedeflemiştir. Bu amaçla büyük üretim birimleri kurmaya karar vermiştir. Üretim teknolojisini ve yönetimini ise çoğunlukla yurt dışından transfer etmek zorunluluğu doğmuştur. Bu durumun bir tezahürü olarak çalışma kapsamında en çok bulgulanan fon hariciye fonu olmaktadır. Takip eden Sadaret (A) ve Babı Ali Evrak Odası (BEO) fonları ise içerik bakımından
devletin idaresiyle ilgili başlıca kurumlara işaret etmektedir. Osmanlı sanayileşme politikası bir devlet politikasıdır. Gerek devletin sermayesini sağlayarak bizzat kurduğu ve yönettiği fabrikalar açısından, gerek özel sektörün fabrikalaşmasını teşvik açısından, gerekse özel sektöre ruhsat verici aktör olma açısından devlet ana organizatördür. Dolayısıyla devletin yönetim organları bu işlemleri takip etmek adına gerekli yazışmaları gerçekleştirmişlerdir. Arşiv belgelerinin fonlara göre dağılımı Tablo 11’de görülmektedir.
Tablo 11
Arşiv Belgelerinin Fonlara Göre Dağılımı
S.N FON ADI AÇIKLAMASI18 ADET
1 HR. Hariciye 242
2 A. Sadaret 228
3 BEO. Bab-ı Ali Evrak Odası 173
4 DH. Dâhiliye 136 5 Y Yıldız Evrakı 124 6 İ. İradeler 122 7 HH. Hazine-i Hassa 120 8 ŞD Şura-yı Devlet 71 9 C. Cevdet Tasnifi 69 10 MVL Meclis-i Vala 38
11 T Ticaret, Nafia, Orman, Maadin Nezaretleri 38
12 MF Maarif 19
13 HAT Hatt-ı Hümayun 14
14 ZB Zabtiye 14
15 MV Meclis-i Vükela 7
16 TFR Teftişat-ı Rumeli Evrakı 5
17 D. Divan 1
18 HSD Satın Alınan Evrak 1
19 İE İbn-ül Emin Tasnifi 1
TOPLAM 1429
Kaynak: Tez yazarı tarafından araştırma sürecinde oluşturulmuştur.
Arşiv taraması için anahtar kelimeler seçilirken araştırma konusu kapsamında literatürde geçen kelimeler tez danışmanı ile birlikte değerlendirilerek belirlenmiştir. Ayrıca arşiv taraması başladıktan sonra özetlerde geçen bazı kelimeler de listeye
18
Fon kısaltmalarına dair açıklamalar devlet arşivleri genel müdürlüğünce yayınlanan arşiv rehberine dayanılarakyazılmıştır.
eklenmiştir. Aşağıdaki tabloda arşiv bilgi sisteminde 500 ve üzeri belgenin özetinde yer alan 29 anahtar kelime ve bunların kaç adet belge özetinde geçtiği görülmektedir. Tabloda Fon Adı sütununda görülen kısaltmalardan HH Hazine-i Hassa anlamına gelmektedir. Tümü ifadesi ise arşivde bulunan tüm fonların dâhil edildiği bir tarama sonucuna işaret etmektedir. Kimi anahtar kelimelerde HH kimisinde tümü ifadesinin tercih edilmesinin nedeni ise, araştırma başlangıcında, öncelikle Hazine-i Hassa fonlarının taranması, yeterli sayıda belgeye ulaşılamayan durumlarda ise tüm fonların taranması tercihinden kaynaklanmıştır.
Tablo 12
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Yapılan Tarama Özeti
S.N ANAHTAR KELİME FON ADI KAYIT SAYISI
1 fabrika%19 tümü 22338 2 şirket% tümü 21054 3 mühendis% tümü 10812 4 sanayi% tümü 9545 5 gayret% tümü 6109 6 heyet% HH 6059 7 hereke ve fabrika% tümü 3992 8 direktör% tümü 2633 9 işletme% tümü 2513 10 mesai% tümü 1886 11 işçi% tümü 1727 12 feshane% tümü 1362 13 meclis-i ve idare% tümü 1313 14 personel% tümü 1234 15 amele% HH 1002 16 ıslahat ve komisyon% tümü 919 17 ıslahat ve layiha% tümü 911 18 sermühendis% tümü 804 19 fabrikatör% tümü 777 20 reji ve idare% tümü 759 21 suret-i idare% tümü 665 22 yönet% tümü 645 23 işlet% HH 627 24 fenn-i% ve idare% tümü 623 19
Kelimelerin sonundaki % işareti sonuna gelen kelimenin ek aldığı durumları da listelemeyi sağlamaktadır. Örneğin, fabrika% araması sonucunda fabrikalar, fabrikanın, fabrikatör gibi sonuçlar da 22.338 sayısına dahildir.
Tablo 12’nin Devamı 25 fenn-i tümü 549 26 meclis ve şirket% tümü 541 27 hüsn-i idare% tümü 529 28 umum% HH 514 29 farika% tümü 509
Kaynak: Tez yazarı tarafından araştırma sürecinde oluşturulmuştur.
Tablo 12’de görüleceği gibi, anahtar kelimelerle yapılan tarama sonuçları 500 ve üzeri bulgulananlar sıralanmıştır. İlk üç sırada 22.338 adet ile fabrika kelimesinin, 21.054 adet ile şirket kelimesinin, 10.812 adet ile mühendis kelimesinin özetinde yer aldığı belge bulunmaktadır. Bunları takip eden sanayi kelimesinin özetinde geçtiği belge sayısı 9.545 iken, gayret sözcüğü 6.109 belgenin özetinde yer almıştır. 6.sırada ise 6.059 belge özetinde kendine yer bulan heyet kelimesi vardır.
İncelenen dönemde yürütülen sanayileşme politikasının ana omurgası bu kelimelerde belirginleşmiştir. İlk sıradaki fabrika kelimesi, sanayileşme politikasının başarılı olmasının yolunun fabrikalaşmaktan geçtiğini vurgulayan çok sayıda bulguyu teyit edercesine belge özetlerinde ilk sırada yer almıştır. İkinci sıradaki şirket kelimesi de, küçük esnafların ve küçük sermaye sahiplerinin bir araya gelerek şirketleşmesini teşvik eden devlet politikasının bir yansıması olarak belge özetlerinde fabrika kelimesine yakın düzeyde ve yoğun biçimde geçmektedir. Devletin teknoloji ilmine sahip teknik eleman olan mühendisleri sanayileşme politikasının taşıyıcısı olarak varsaydığını listedeki 4.kelimeden görmekteyiz. Sanayi kelimesi ise fabrika, şirket ve mühendis kelimelerine göre daha geridedir.
Bu sıralamada en dikkat çeken ayrıntılardan birisinin beşinci sırada yer alan ve soyut bir kavram olan gayret kelimesi olduğu söylenebilir. Kurumların, kişilerin ve politikanın başarılı olması ancak aktörlerin gayret göstermesiyle mümkündür dercesine 6.109 belge özetinde bu kelime bulgulanmıştır. Bu bulgu aynı zamanda ödüllendirme uygulamalarının sıklığının bir göstergesidir. Nişan, madalya, taltif, terfi gibi çeşitli ödüllendirme uygulamalarının gerekçesi gayret ve şevklerini artırmak olarak belgelerde geçmektedir.
Üzerinde önemle durulan diğer bir kavram olan heyet sözcüğü, Osmanlı toplum yapısının köklerini dini referans ve değer yargılarından aldığı kültürel yapısının
yönetime yansımış hali gibidir. Dini kaynaklarda sıklıkla tavsiye edilen istişare ancak heyetler vasıtasıyla karara ve uygulamaya dönüştürülebilir. Bu durumun bir tezahürü olarak heyet kelimesi belge özetlerinde en çok yer alan 6. kelimedir. Tarama sonucunun tamamı Ek 4’de gösterilmiştir.