Bilgi kaynağının Tonyukuk’un kendisinin olduğu aktarım tümcelerinde aktarılan bilgi Tonyukukça üretilmiştir. Ancak bir düşünce yapısını da belirten bu aktarımlar üzerinden

112 içine yerleştirilerek verilmiştir. Birden çok kişiye ait sözlerin Tonyukuk yazıtında yer alması aktarıcı konuşur özne ile, bilgi üreticisi konuşur arasında ayrım yapmamızı gerekli kılar.

2.3.1.3.1.1. Aktarıcı Konuşur

Sözel bir iletişimde bilgi kaynağının farklılığı göndericiyi söyleme fiilleri için iki ayrı biçimde değerlendirilmemize olanak tanır. Bu iki ayrı biçimde değerlendirme ise konuşma ediminin kendisi ile aktarım edimi arasındaki ayrımdan kaynaklanır. Buna göre aktarım tümcelerinde görülen té- fiilinin göndericisi; bilgiyi üreten kişi değil, üretilmiş bilginin aktarıcısı olması açısından aktarıcı konuşurdur. Aktarıcı konuşur ile bilgi üreticisi asıl konuşur ayrımı bilginin kimden edinildiğine işaret eder ve sözcelerin ediniliş biçiminde kanıtsallık olgusunu yakalamamıza yardımcı olur. Bir aktarım ortamında tümce kurucu aktarıcı konuşur aktarılan bilginin yalnızca taşıyıcısı olduğundan aktarımı kendisi söylese de aktarım tümcesindeki bilgi kendisinin değildir.

Bu açıdan yazıttaki aktarım tümcelerindeki bilginin kaynağı aşağıdaki biçimde bölümlenebilir.

I. Bilgi kaynağının Tonyukuk’un kendisinin olduğu aktarım tümcelerinde aktarılan bilgi

113 f. “ilk kırkızka süleser yeg ermiş” tédim “kögmen yolı bir ermiş tumiş” téyin eşidip “bu yolun yorısar yaramaçı” tédim yerçi tiledim aŋar aytıp “bir atlıġ barmiş teyin ol yolun yorısar unç” tédim sü yorıtdım “atlat” tédim (T 23-24-25)

Tabgaç, On Ok ve Kırkız Kağanlarının düşman olup bu üç kağanın birlikte ittifak yapmak amacıyla birbirleriyle haberleştiği, kendilerine tehdit olarak gördükleri Türk Kağanını yok etmek üzere anlaşmaya vardıkları bilgisi üzerine Tonyukuk’un düşünmesi sonucu ordunun izleyeceği stratejiyi belirlediği, coğrafya üzerine bilgi edindiği ve düşüncelerini kağana arz ettiği f. bölümündeki sözcelerde doğrudan bilgi kaynağı Tonyukuk’tur.

ı. ben ança tér men ben bilge tuńukuk “altun yışıġ aşa keltimiz ertiş ögüzüg keçe keltimiz

|| ertiş ögüzüg keçe keltimiz kelmişi alp tidi tuymadı teŋri umay ıduk yér sub basa bérti erinç neke tezer biz || üküş téyin neke korkur biz az téyin ne basınalım tegelim” tidim (T 37-39)

Türgiş Kağanlığından küreg’in geldiği bölümden başlayarak Türgiş ve On Ok Kağanlığının sefere çıktığı ve aralarında Tabgaç ordusunun da bulunduğu bilgisinin kağana iletilmesinin ardından ordu yönetim düzenini yaptığı, Tonyukuk’un yaradılışı üzerine Bögü (Kapgan) Kağan’ın sözlerinin ardından Tonyukuk’un orduyu yürütmesi ve Yarış ovasında yüz bin askerin toplandığı bilgisi üzerine beyler ve Tonyukuk arasında geçen söylem parçasının aktarımlarında bilginin kaynağı ve üreticisi Tonyukuk’tur.

II. Bilgi kaynağının istihbarata dayandırılması da söz konusudur. Tonyukuk yazıtındaki aktarım tümcelerinde istihbaratın kaynağı küreg veya tıl’dır. Tonyukuk’un onlardan edinmiş olduğu bilgiyi iki ayrı biçimde yansıttığı dikkati çeker.

(1) Bunlardan ilki sözü ulaştıran kişinin sözcesinin birebir aktarılmasıdır. Bilgi kaynağına yönelik yapılan bu ayrımda Tonyukuk’un Çogay dağlarının kuzeyi Karakurum’da oturulduğunu, büyük küçük hayvanlar yendiği, halkın durumunun iyi

114 olduğu, düşmanlar tarafından çepeçevre sarıldığı bilgisinin verilmesinden sonra Oguzlardan küreg’in geldiği ve sözlerinin aktarıldığı c. böülümünün aşağıdaki aktarım, doğrudan küreg’den edindiği bilgiyi aktarır ve bilgi üreticisi küreg’dir:

oguzduntan küreg kelti || küreg sabi antag “tokuz oġuz bodun üze ḳaġan olurtı” tér (T 8-9)

Kağanın eşinin ölmesiyle yog törenini yaptıracağı ve ordu yönetim bölümlendirmesini yaptığı bölümden başlayarak düşmanın gelirse görüleceğini gelmez ise haberlerinin alınmasını söylediği ve Altun Yış’ta oturulurken üç küreg’in geldiği anlatıdaki h. bölümündeki aktarımlar küreg’den edinilmiş ve onun sözceleriyle aktarılmaştır:

üç küreg kişi kelti sabi bir “kagani sü taşıkdı on ok süsi kalısız taşıkdı” tir (T 33).

Bögü (Kapgan) Kağan’ın Apa Tarkan’a Tonyukuk hakkında gizli olarak gönderdiği haberin Tonyukuk tarafından bir şekilde duyulmasından sonra orduyu yürüttüğü Altun Yış’ı yolsuz olarak aştığı, İrtiş ırmağını geçtikten sonra Bolçu’ya ulaşılmasının ardından tıl’ın getirildiğinin anlatıldığı ı. bölümdeki aktarım tümcesinde de bilginin kaynağı tıl’dır;

tılıġ kelürti sabi antag “yarış yazıda on tümen sü terilti” tir (T 36)

Kırkız savaşından dönülüp Türgiş Kağandan gelen küreg’in Türgiş, On Ok ve Tabgaç ordusunun birleşme girişimlerinin haber verilip bu bilgiyi Tonyukuk’un kağanına haber vermesinin ardından ordu yönetimini bütünüyle Tonyukuk’a verip Altun Yış’ta konuşlanıldığı sırada üç ayrı küreg’in geldiği ve hepsinin de sözlerinin bir olduğunu öğrendiğimiz h. bölümündeki yalnızca tir ile aktarılan bilginin kaynağı ve üreticisi üç küreg’tir;

üç küreg kişi kelti sabi bir “kagani sü taşıkdı on ok süsi kalısız taşıkdı” tir “yarış yazıda tirilelim” témiş (T 33)

115 (2) Düşmandan edinilen bilginin Tonyukuk yazıtında aktarılmasında ikinci bir ayrım tıl (ı.) veya küreg’in (h., c.) vermiş olduğu bilginin, kendileri (tıl, küreg) tarafından üretilmeyip istihbarata konu olan kişinin sözlerine gönderim yapması durumudur. Yani Tonyukuk’un düşmana ait bilgiyi edindiği ancak yazıtta tıl veya küreg yoluyla bilgi edinilip edinilmediği hakkında bilgi içermeyen (f) bölümündeki üç kağanın sözlerinin bize aktarıldığı parçada bilginin aktarıcısı Tonyukuk’tur. Bu bilginin aktarımında herhangi bir tıl veya küreg’den haber verilmemiştir. Ancak Tonyukuk’un bu bilgiyi biz, istihbarata dayalı olarak öğrenmiş olduğunu yazıtın geri kalan kısımlarından kolaylıkla çıkarabiliriz. Bu durumda Tonyukuk’un üç kağanın danışıp görüştüğünü anlattığı bölümde bilginin kaynağı üç kağan, Tonyukuk’a aktarıcısı ise belirtilmeyen tıl veya küreg’tir;

ol üç kagan ögleşip “altun yış üze kabışalım” témiş ança ögleşmiş “öŋre türk kagangaru sülelim” témiş “aŋaru sülemeser kaç neŋ erser ol bizni || kagani alp ermiş ayguçısi bilge ermiş kaçan neŋ erser ölürteçik ök üçegün kabışıp sülelim edi yok kışalım” témiş türgiş kagan ança témiş “beniŋ bodunum anta erür” témiş || “türk boduni yeme bulganç ol”

témiş “oguzi yeme tarkınç ol” témiş (T 20-21-22)

Kırkızların uykudayken baskına uğratılıp savaşın gerçekleştiği ve Kırkız boyunun bağlı kılınıp Kırkızlardan dönüldüğü sırada Türgiş Kağanlığından küreg’in geldiğinin anlatıldığı h. bölümündeki sözcede de bilgi küreg üzerinden Türgiş Kağanına ait sözcenin emir birinci kişideki çekimiyle aktarılıp küreg’in sözünün Türgiş Kağanına ait sözcesi ile Altun Yış’ta konuşlanılıp üç küreg kişinin geldiği ve aynı bir sözü söyledikten sonra onların ağzından değil doğrudan Türgiş Kağanın kendi ağzından konuşturduğu durumlarda bilginin aktarıcı konuşuru olarak yer alan küreg iken Tonyukuk yazıtta konuşmaları kağanları canlandırarak vermiştir.

kırkızda yantımız türgiş kaganta küreg kelti sabi anteg “öŋdün kagangaru sü yorılım”

témiş “yorımasar bizni kagani alp ermiş ayguçısi bilge ermiş kaç neŋ erser || bizni ölürteçik ök” témiş (T 29-30)

üç küreg kişi kelti sabi bir “kagani sü taşıkdı on ok süsi kalısız taşıkdı” tir “yarış yazıda

116 tirilelim” témiş (T 33)

Tonyukuk’un küreg’den aldığı bilgileri aktarmasında iki ayrı zaman çekimi bize bilginin üreticisi hakkında bilgi vermektedir. Bu yapıyla ilgili olan örneklerde aktarılan bilginin kaynağında çeşitlilik yaparak Tonyukuk, yazıtta birden çok kişiyi konuşturmuştur. Böylece yazıtın anlatısı bir canlılık kazanmıştır. Bu tür örneklerden c.

küreg sabi antag “…” tir … sab ança ıdmiş “…” aktarımında, tir'li aktarımda yer alan ileti, sözün kaynağının, yani küreg’in sözlerin aktarmış, ardından gelen aktarımlarda ise, Oguzların kağanının sözleri kağanın kendi ağzından doğrudan söz olarak verilerek ıdmiş fiili içine yerleştirilmiş, çerçevelenmiştir. Tonyukuk yazıtındaki küreg’in sözleri ile küreg’in getirdiği bilginin konuşuru arasındaki zaman-kiplik ayrımından bir diğeri h.

bölümündeki küreg kelti sabi anteg “…” témiş “…” tidi “…” yapısındaki iki ayrı té- fiili içine yerleştirilmiş aktarımdır. Bu yapıda témiş fiilinin aktarım nesnesi Türgiş Kağanın doğrudan kendisinin sözleri iken, tidi fiilinin önüne ve arkasına yerleştirilen aktarım tümceleri, Türgiş Kağandan edinilen bilginin küreg tarafından bizzat küreg’in kendi sözleriyle verilmesidir. Yine h. bölümündeki üç küreg kişi kelti sabi bir “…” tir

“…” témiş yapısında tir fiili içerisine çerçevelenen aktarım nesnesi, küreg’in ürettiği sab'ın kendisi iken, témiş söyleme fiili içerisindeki aktarım tümcesi Türgiş Kağanın doğrudan kendisinin ürettiği iktibasları belirtir. Tonyukuk yazıtında bu konuyla ilgili son ayrım ı. parçasındaki tılıg kelürti sabi antag “…” tir aktarımının yapıldığı bölümde, tir çekimli fiil içerisine yerleştirilen iktibasın doğrudan tıl’dan edinilen bilgiyi işaretlemekte kullanılmasıdır.

Tonyukuk’un küreg veya tıl’dan almış olduğu yukarıda açıkladığımız aktarım yapılarında iki kişinin konuşturulması söz konusudur. Aktarılan bilginin doğrudan tıl veya küreg olduğu durumlarda té- fiilinin çekimi geçmiş ve geniş zaman çekimleriyle yapılmışken, küreg ve tıl aracılığıyla üçüncü bir kişi olan kagan’ın sözleri kanıtsallık işaretleyicisi olarak değerlendirilen {-mIş} biçimbirimiyle verilmiştir. Böylece

117 Tonyukuk doğrudan edinmediği bilgideki aktarımla doğrudan edindiği bilgi arasında bir ayrım yaparak farklı farklı konuşurları aynı bir metinde konuşturmuştur.

III. Bilgi kaynağının kağan veya beylerin olduğu ve kağanın sözlerinin aktarımları altında yer alan (b., d., h., ı.) bölümündeki aktarım tümcelerinde bilginin doğrudan kaynağı kağandır. Bu aktarım tümceleri bilginin edinilişinde araya herhangi bir aktarıcı girmeden Tonyukukça doğrudan deneyimlenmiş bilgiye işaret eder.

İkinci Türk Kağanlığının kuruluşunun anlatıldığı; yedi yüz kişi olunduğu bilgisinin yer aldığı bölümde İlteriş’in Tonyukuk’a demiş olduğu b. bölümündeki aktarımda Tonyukuk’un yapmış olduğu “aygıl” buyruğunun üreticisi İlteriş’tir:

yéti yüz kişig uduzuġma uluġı şad erti “ayġıl” tédi (TI, B5).

Tokuz Oguz Kağanının Tabgaç ve Kıtańlara haber yollayıp Türk bodun’unu yok etmek düşüncesini Tonyukuk’un duyması ve karşı önlem almak için kendi savaş stratejisini kağanına arz edeceği d. bölümündeki parçada Tonyukuk’a “köŋlüŋçe uduz”

sözcesinin üreticisi kağandır:

ança ötüntüm kağanım ben özüm bilge tońukuk ötüntük ötünçümin eşidü bérti

“köŋlüŋçe uduz” tédi (T 15).

Kırkız savaşından dönüldüğü sırada Türgiş Kağanlığından gelen haberi (Kapgan) Kağan’ın duymasıyla sözlerininin bize aktarıldığı h. bölümündeki T 30 satırından başlayarak T 32 satırına kadar devam eden anlatıda da yine aktarım tümcesinin konuşuru Bögü (Kapgan) Kağan’dır:

ol sabıg éşidip kaganım “ben ebgerü tüşeyin” tidi || “katun yok bolmiş erti anı yoglatayin”

tédi “sü barıŋ” tédi “altun yışda oluruŋ” tédi “sü başı inel kagan tarduş şad barzun” tédi bilge tońukukka baŋa aydı || “bu süg élet” tidi “kıyınıg köŋlüŋçe ay ben saŋa ne ayayin”

tidi “kelir erser körü kelür kelmez erser tılıg sabıg alı olur” tidi altun yışda olurtumuz. (T 30-31-32)

h. bölümünün devam eden anlatısında üç küreg kişinin geldiği ve düşmanların

118 Yarış ovasında buluşmayı kararlaştırdığı bilgisini Tonyukuk’un kağanına yolladıktan sonraki T 34-35 satırlarında aktarılan bilginin üreticisi Bögü (Kapgan) Kağan’dır:

ol sabıg éşidip kagangaru ol sabıg ıdtım kanta yan sabıg yana || kelürti “oluruŋ tiyin” témiş “yelme kargu edgüti urgıl basıtma” témiş bögü kagan baŋaru ança yıdmiş apa tarkangaru içre sab ıdmiş “bilge tońukuk ańıg ol üz ol” || “sü yorılım”

tédeçi “unamaŋ” ol sabıg éşidip sü yorıtdım.(T 34-35)

Yukarıdaki son örnekte (T 34-35) her ne kadar aktarıcı konuşur Bögü Kagan olarak gözükse de Bögü Kagan aslında Tonyukuk’un olası bir sözcesini, yani düşüncesini dile getirmiştir. Zira, T 35'ten Bögü Kagan’ın Apa Tarkan’a yollamış olduğu gizli bilgi bir şekilde Tonyukuk’un eline geçtiği açıkça anlaşılmakta ve Bögü Kagan’ın Apa Tarkan’a kendisi hakkında “bilge tońukuk ańıg ol, üz ol” sözünü elde ettiği ortaya çıkmaktadır. Bögü Kağan izleyen tümcesinde, Tonyukuk’un orduyu savaşa çıkaracağına dair çıkarım yapmış, kendisini Tonyukuk yerine koyarak “sü yorılım”

diyeceğini varsaymıştır. Bu durumda konuşmanın faili Bögü Kagan olsa bile, çıkarımsanan tümcenin aktarıcı konuşuru Tonyukuk'tur.

Tonyukuk’un orduyu savaşa çıkardığı ve Bolçu’ya tan vakti vardıklarından sonra Yarış ovasında yüz bin asker olduğu istihbaratı üzerine yaptıkları istişarede beylerin Tonyukuk’a hep birlikte söyledikleri ı. bölümündeki T 36-37 aktarımlarında bilgi kaynağı ve dolayısıyla aktarım tümcelerinin göndericileri beylerdir:

ol sabıg éşidip begler kopın || “yanalım arıg ubuti yeg” tédi. (T 36-37)