Tonyukuk Yazıtında té- Fiili

109 ki, Küli Çor yazıtı anlatısında T3K anlatımı hâkimdir. Parçanın tamamı ve hatta Küli Çor’dan aktarmanın té- fiilindeki zamanı da aynı anlatı tarzının korunduğunu gösterirken aktarım tümcesinin T1K'deki emir çekimli yargısı, doğrudan Küli Çor’un konuşturulmasıyla söyleme bir canlılık kazandırılmış, ses sayısı artmıştır. Dolayısıyla bu sözlerin Küli Çor tarafından söylendiği yani bilgi üreticisi konuşurun Küli Çor olduğunu aktarıcı konuşurun ise yazıtın yazıcısı veya anlatıcsı olan kişi olduğu görülmektedir. Ayrıca yazıt yazıcısının üzüntüsünü dile getirdiği ‘ülügi ança ermiş erinç’ iç sözcesi Küli Çor’un ölümüne duyulan üzüntüsünü belirtmesiyle anlatıya kendisini de katmıştır.

110 bilgisinin konuşur/göndericisini her eylem çekiminde olduğu gibi gerçekleştirmiştir.

Tonyukuk yazıtında té- yükleminin öznesi söyleme çerçevesinin arka plan bilgisinde göndericiye denktir. Gönderici ise tanıklanan tümcelerde iletişim olayının tek yönlü açısına dikkat çeker. Söz gelimi gönderici karşısındaki ile sözel olarak iletişime geçtiğinde karşısından yanıt gelmesini beklemeyecektir. Bu açıdan etken ve edilgen gönderici arasında bir ayrım yapılırsa aşağıda verilen örneklerde göndericinin edilgen gönderici olduğu görülebilir.

a. kanlantı kanin kodup tabgaçka yana içikdi teŋri ança témiş erinç “kan bértim || kanıŋin kodup içikdiŋ” içikdük üçün teŋri “öl” témiş erinç (T 2-3)

b. yéti yüz kişig || uduzugma ulugı şad erti “aygıl” tidi ayıġması ben ertim bilge tonyukuk

“kagan mu kışayin” tédim sakıntım “toruk bukalı semiz bukalı ırakda || bilser⁴⁸ semiz buka toruk buka téyin bilmez ermiş” téyin ança sakıntım (T 5-6)

c. ança olurur erkli oguzduntan küreg kelti || küreg sabi antag “tokuz oguz bodun üze kagan olurtı” tir tabgaçgaru kunı seŋünüg ıdmiş kıtańgaru toŋra eşimig ıdmiş sab ança ıdmiş || “azkıńa türk [bodun] || yorıyur ermiş kagani alp ermiş ayguçısi bilge ermiş ol éki kişi bar erser sini tabgaçıg ölürteçi tir men öŋre kıtańıg ölürteçi tir men bini oguzug ||

ölürteçik tir men tabgaç birdin-yen-teg kıtań öŋdün-yen-teg ben yırdınta-yan tegeyin türk sir bodun yérinte idi yorımazun usar idi yok kışalım” || tir men ol sabıg éşidip tün udısıkım kelmedi küntüz olursıkım kelmedi anta ötrü kaganıma ötüntüm ança ötüntüm

‟...” ança ötüntüm. (T 8-9-10-11-12)

d. kagan[ım ben] özüm bilge tońyukuk ötüntük ötünçümin éşidü bérti “köŋlüŋçe uduz”

tédi (T 15)

e. türk kaganıg türk bodunug ötüken yérke ben özüm bilge tuńukuk kelürtüm “ötüken yérig konmiş” téyin éşidip biryeki bodun kuryakı yıryakı öŋreki bodun kelti (T 17) f. tabgaç kagan yagımız erti on ok kagani yagımız erti || art[uk] [kırkız] küç[lüg kagan yagımız] boltı ol üç kagan ögleşip “altun yış üze kabışalım” témiş ança ögleşmiş “öŋre türk kagangaru sülelim” témiş “aŋaru sülemeser kaç neŋ erser ol bizni || kagani alp ermiş ayguçısi bilge ermiş kaçan neŋ erser ölürteçi kök üçegün kabışıp sülelim edi yok kışalım” témiş türgiş kagan ança témiş “beniŋ bodunum anta erür” témiş || “türk boduni

48 Tonyukuk yazıtı için Tekin (1994) yayınını esas almış olsak da Tekin’in bilser ‘bilmek zorunda kalsa’

olarak anladığı yeri, biz de böğürmek anlamındaki bir böleser (H. Yıldız 2013) veya böŋreser (E. Aydın 2008) olarak anlamak istiyoruz.

111 yeme bulganç ol” témiş “oguzi yeme tarkınç ol” témiş ol sabın éşidip tün yeme udısıkım kelmez erti kün yeme olursıkım kelmez erti anta sakıntım a || “ilk kırkızka süleser yeg ermiş” tédim “kögmen yolı bir ermiş tumiş” téyin éşidip “bu yolun yorısar yaramaçı”

tédim yérçi tiledim çölgi az eri bultum || éşidtim az yir yolı? anı birle? … ermiş bir at orukı ermiş anın barmiş aŋar aytıp “bir atlıg barmiş teyin ol yolun yorısar unç” tédim sakıntım kaganıma || ötüntüm sü yorıtdım “atlat” tédim ak termel keçe ugur kalıtdım (T 19-20-21-22-23-24-25)

g. on tünke yantakı tug ebirü bardımız yérçi yér yaŋılıp boguzlantı buŋadıp kagan “yelü kör” témiş (T 26)

h. kırkızda yantımız türgiş kaganta küreg kelti sabi anteg “öŋdün kagangaru sü yorılım”

témiş “yorımasar -bizni kagani alp ermiş ayguçısi bilge ermiş- kaç neŋ erser || bizni ölürteçik ök” témiş “türgiş kagani taşıkmiş” tidi on ok boduni kalısız taşıkmiş tabgaç süsi bar ermiş ol sabıg éşidip kaganım “ben ebgerü tüşeyin” tidi || “katun yok bolmiş erti anı yoglatayin” tédi “sü barıŋ” tédi “altun yışda oluruŋ” tédi “sü başı inel kagan tarduş şad barzun” tédi bilge tońukukka baŋa aydı || “bu süg élet” tidi “kıyınıg köŋlüŋçe ay ben saŋa ne ayayin” tidi “kelir erser körü kelür kelmez erser tılıg sabıg alı olur” tidi altun yışda olurtumuz || üç küreg kişi kelti sabi bir “kagani sü taşıkdı on ok süsi kalısız taşıkdı” tir

“yarış yazıda tirilelim” témiş ol sabıg éşidip kagangaru ol sabıg ıdtım kanta yan sabıg yana || kelürti “oluruŋ tiyin” témiş “yelme kargu edgüti urgıl basıtma” témiş bögü kagan baŋaru ança yıdmiş apa tarkangaru içre sab ıdmiş “bilge tońukuk ańıg ol üz ol || sü yorılım” tédeçi “unamaŋ” ol sabıg éşidip sü yorıtdım (T 29-30-31-32-33-34-35)

ı. tılıg kelürti sabi antag “yarış yazıda on tümen sü terilti” tir ol sabıg éşidip begler kopın

|| “yanalım arıg ubuti yeg” tédi ben ança tér men - ben bilge tońukuk – “altun yışıg aşa keltimiz ertiş ögüzüg || keçe keltimiz” kelmişi “alp” tidi tuymadı teŋri umay ıduk yér sub basa berti erinç “neke tezer biz || üküş” téyin “neke korkur biz az” téyin “ne basınalım tegelim” tidim tegdimiz yulıdımız ekinti kün || örtçe kızıp kelti süŋüşdümüz bizinte eki uçı sıŋarça artuk erti teŋri yarlıkaduk üçün “üküş” téyin || korkmadımız süŋüşdümüz (T 36-37-38-39-40-41)

Yukarıda tanıklanan sözcelerde té- fiilinin tanıklandığı her tümcede özne tek boyutlu bir iletişimin başlatıcısıdır. Söze dayalı tek yönlü iletişimin başlatıcısı genellikle sözce boyutunda tam bir tümce kuruluşunda bilgiyi aktarır. té- söyleme fiilinin yukarıdaki örneklerde teŋri (a), tońukuk (f, i), kagan(lar) (b, c, d, f, g, h), beg(ler) (ı), tıl-küreg (h, ı) olarak yer alan özneler aktarıcı konuşur Tonyukuk tarafından metinin

112 içine yerleştirilerek verilmiştir. Birden çok kişiye ait sözlerin Tonyukuk yazıtında yer alması aktarıcı konuşur özne ile, bilgi üreticisi konuşur arasında ayrım yapmamızı gerekli kılar.

2.3.1.3.1.1. Aktarıcı Konuşur

Sözel bir iletişimde bilgi kaynağının farklılığı göndericiyi söyleme fiilleri için iki ayrı biçimde değerlendirilmemize olanak tanır. Bu iki ayrı biçimde değerlendirme ise konuşma ediminin kendisi ile aktarım edimi arasındaki ayrımdan kaynaklanır. Buna göre aktarım tümcelerinde görülen té- fiilinin göndericisi; bilgiyi üreten kişi değil, üretilmiş bilginin aktarıcısı olması açısından aktarıcı konuşurdur. Aktarıcı konuşur ile bilgi üreticisi asıl konuşur ayrımı bilginin kimden edinildiğine işaret eder ve sözcelerin ediniliş biçiminde kanıtsallık olgusunu yakalamamıza yardımcı olur. Bir aktarım ortamında tümce kurucu aktarıcı konuşur aktarılan bilginin yalnızca taşıyıcısı olduğundan aktarımı kendisi söylese de aktarım tümcesindeki bilgi kendisinin değildir.

Bu açıdan yazıttaki aktarım tümcelerindeki bilginin kaynağı aşağıdaki biçimde bölümlenebilir.

I. Bilgi kaynağının Tonyukuk’un kendisinin olduğu aktarım tümcelerinde aktarılan bilgi