Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtlarında té- fiili

a. sekiz otuz yaşıma yılan yılka türük élin anta bulgadım anta artatdım || (yaklaşık 75 harflik boşluk) atlıgın yamaşdı bıŋa yorıdı “ozmış tegin udurġanta yorıyur” tédi “anı algıl” tédi (Tr. D5-6)

b. … tokuz buyruk bıŋ seŋüt kara bodun turuyın kaŋım kanka ötünti “apa atı || bar” tédi

“ötüken éli sizde ebir” ti[di özümin?] anta yabgu atadı (Tr. G4-5)

c. …teŋri tuta bérti kara égil bodunug yok kılmadım ebin barkın yılkısın yulımadım kıyın aydım turguru kodtum “kentü bodunum” tédim “udu keliŋ” tédim kodup bardım kelmedi (ŞU D2)

d. tay bilge tutuk yablakın üçün bir éki atlık yablakın üçün kara bodunum öldüŋ yitdiŋ

“yana içik ölmeçi yitmäçi sen” tédim “yiçe işig küçüg bérgil” tédim éki ay kütdüm kelmedi sekizinç ay bir yaŋıka “sü yorıyın” tédim tug taşıkır erkli || yelme eri kelti “yagı kelür” tédi yagın başı yorıyu kelti (ŞU D5-6)

e. …anı olurmış kırkız tapa er ıdmış “siz taşıkıŋ çikig taşgarıŋ” témiş “men taşıkayın”

témiş “kör buduklıda || kabışalım” témiş “öt[…” té[miş] … sü yorıdım … tutuk başın çik tapa bıŋa ıdtım éşi yér tapa az er ıdtım “kör” tédim (ŞU D 10-11)

f. …yelmesin éş yériŋerü ıdmış yelmesin meniŋ er anta basmış tıl tutmış “kanıŋa || éşiŋe er kelti karluk éşiŋe kelmedük” tédi (ŞU D 12-G 1)

g. er kelti kazluk költe || tagda körti “yag…él” tép ayu kelti béş yégirmike taygan költe tériltim (ŞU G 2-G 3)

h. kara yotulkan kéçip kelirti [ben] utru yorı[dım] || tapa er ıdmış “t..” témiş “içrä bän

153 [b]ulġayın” témiş “taşdıntan aşayın” témiş basmıl yagıdıp ebimerü bardı (ŞU G3-4) ı. “söziŋä yazmayın” tédi “[yaŋılmayın]” tédi. (ŞU B5)

j. …témişi… (ŞU B2)

Taryat yazıtındandan alınan a. parçasında Moyun Çor’un kendi adına diktirdiği Taryat yazıtında kendinden önceki Türk Kağanlığı zamanına atıfla Türk el’ini karıştırıp bozguna uğrattıktan sonra atlı olarak kendilerine katılanları söyleyip bin askerli bir birliğin yürüdüğünü anlatısıdır. Babası Kül Bilge’nin (Tekin 2013, 182) oğlu Moyun Çor’a demiş olduğu “ozmış tegin udurganta yorıyur” sözü Moyun Çor tarafından aktarım yapısında bizzat verilmiştir. Moyun Çor’un babası Kül Bilge’nin bu sözünden sonra geçen “anı algıl” buyruğu da bir aktarım fiili olan té- ile verilmiştir. Bu sözlerin buyruk içeren birer sözce olmaları, yöneltici gücü içeren bir edimsöz gücü taşıdığını gösterebilir.

b.’deki parçada Moyun Çor’un babası Kül Bilge’nin Kök Türklerden boşalan tahta oturmasının anlatıldığı bölümde dokuz bakan, bin general ve halk (tokuz buyruk bıŋ seŋüt kara bodun) Kül Bilge’nin önünde ayakta durarak isteklerini arz etmişlerdir.

Bu yapıda talep veya arz aktarım iletisi té- iktibas fiili içerisine yerleştirilip ötün- fiiliyle verilmiştir. ötün- fiilinin doğal olarak bir söylemeyi barındıran iktibasları “apa atı bar”

ve “ötüken éli sizde, ebir” ise té- fiili içine çerçevelenir. Böylece arz değeri taşıyan iktibaslar ötünti “…” tédi “…” tédi kalıbı içinde verilerek sesli olarak gerçekleşmiş söylemlerin aktarımını yapmıştır.

Şine Usu yazıtından alınan c. parçasındaki turguru kodtum “kentü bodunum”

tédim “udu keliŋ” tédim kodup bartım kelmedi tümcesinde Moyun Çor, savaşlarını anlatırken kara egil halkını bütünüyle yok etmediğini, malını mülkünü, evini barkını yağmalamama nedenini açıkladığı “kentü bodunum” tédim aktarımında ileti, doğrudan

154 Moyun Çor’un bu düşünceyle hareket etmesi aktarımını ifade eder. Dolayısıyla bu tümce bir aktarım yapısındaki düşüncenin sunumudur. Ancak ikinci iktibas doğrudan kara égil halkına söylenmiş gerçek bir sözcenin aktarımıdır ve yine öznesi Moyun Çor’un kendisidir. Dolayısıyla bu her iki aktarımda aktarımı üreten bilgi kaynağının konuşuru ve aktarıcı konuşuru aynı kişidir.

Şine Usu yazıtındaki d. parçasında Moyun Çor’un kendi sözlerini aktarım yaptığı “kara bodunum öldüŋ yitdiŋ yana içik ölmeçi yitmeçi sen” tédim “yiçe işig küçüg bérgil” tédim aktarımıyla verilen sözcede doğrudan bir sözcenin sesli olarak gerçekleştirilmesi durumu vardır. Bu örnekte de aktarıcı konuşur ile bilgi kaynağının konuşuru aynı kişi, yani Moyun Çor’dur. Moyun Çor’un sözlerinin alıcısı ise halkıdır.

d. parçasınının devam eden kısmında ikinci bir aktarım daha vardır. Moyun Çor kara bodun’unu itaat altına almak istemiştir. Bu amaçla aktarım olarak verilen “sü yorıyın”

tédim iktibası emir birinci kişi çekimiyle birlikte kendi düşünce yapısının, niyetinin

sunumunu oluşturmuştur. Bu düşüncede ve ordunun savaşa çıkmaya hazırlandığı sırada atlı öncü kuvvetlerden bir kişinin gelip “yagı kelür” tédi aktarım tümcesinin konuşuru yelme eri, aktarıcı konuşur Moyun Çor'dur. Moyun Çor atlının sözlerini ti- iktibas fiili ile çerçeveleyerek doğrudan aktarılması yapmıştır.

Şine Usu yazıtının e. parçasında istihbarata dayalı bilgilerin aktarılması söz konusudur. Bu parçada Anı ırmağı yanına gelerek oturan birinin Kırkızlarla birlik olmak için haber yollayarak témiş'le aktarılan “siz taşıkıŋ çikig taşgarıŋ”, “men taşıkayın”,

“kör bod kal ıda/ buduklıda kabışalım”, “öt…” tümceleri Moyan Çor'un istihbarata bağlı olarak edinmiş olduğu anlaşılır. Çünkü Tonyukuk yazıtında da gördüğümüz gibi {-mIş} kanıtsallık işaretleyicisi ile té- iktibas fiili içine aktarımın yerleştirilerek verilmesiyle birlik fikrinde olanların sözlerini doğrudan duymadığı, fakat tıl veya küreg gibi bilgi verici kişilerden edindiği dilbilgisel olarak işaretlenmiştir. Dolayısıyla bu

155 sözler doğrudan gerçekleşmiş askerî savaş taktiklerine yönelik sözlerin ve haberleşmenin aktarılmasıdır ve ele geçirilen bilginin aktarıcı konuşuru haberci, yazıtta bize yeniden aktaran Moyun Çor’dur.

Şine Usu yazıtından alınan f. bölümündeki parça düşmana ait bu bilgiden sonra Moyun Çor tutuk başını Çiklere doğru askerî birlikle yollar ve Çiklere yaklaşılan bölgede az bir miktarda öncü birlik yollayarak onlara ne yapması gerektiğini söylediği

“kör” tédim aktarımını yapar. Bu söz öncü birliğe yüklenen görevin kendisidir ve büyük olasılıkla bir ay- fiilinin eylem olarak kendisini oluşturur. Aktarım yapısında ise aktarıcı konuşur ile bilgi üretici konuşur aynı kişidir. Bu parçadaki son aktarım tümcesi “karluk éşiŋe kelmedük” tédi ise tıl’dan edinilen bilginin (tıl tut-) aktarılmasını yapar.

Şine Usu yazıtının g. parçasında er kelti kazluk költe || taġda körti “yag…él” tép ayu kelti tümcesinin öznesi er olarak anlaşılmıştır. Bu aktarım tümcesinin üreticisi

olarak erlerden yapılan iktibas té- fiili aracılığıyla ay- fiili içine yerleştirilmiştir. İktibas yapılan iletinin hasarlı ve okunamamış olmasından dolayı ileti hakkında bir yorum yapmak mümkün değildir. Bununla birlikte, ŞU yazıtı da dâhil ay- fiilinin konuşur faillerinin yazıtlardaki konumları dikkate alındığında, buradaki tép içine yerleştirilip ay- eylemini yapanların, yazıt naşirlerinin anladığı er veya erler olmaması gerekir.

Şine Usu’dan alınmış h. parçasında Moyun Çor düşman ordusunun istihbaratına dair bilgileri “…” témiş “içre ben bulgayin” témiş “taşdıntan aşayın” témiş aktarımlarıyla vererek üçüncü kişiden edinilen bilginin doğrudan olmadığını {-mIş} ile işaretlemiştir. Bu durumda sözler bir haberci aracılığıyla edinilmiş bu bilgileri Moyun Çor bize yeniden doğrudan aktarım biçiminde vermiştir.

Şine Usu yazıtının ı. parçasında “söziŋä yazmayın” tédi “[yaŋılmayın]” tédi önden eksik bulunan yerler olduğundan konuşur öznenin tam olarak kim olduğunu

156 belirleyemediğimiz için yalnızca Moyun Çor tarafından tâbi olan bir buduna ait aktarımın yapıldığını söyleyebiliriz.

Son olarak j. parçasındaki témişi sözünde geçen iktibas fiilini, yazıtın hasarlı ve eksik bölümlerinde yer aldığı için incelemek mümkün değildir.