2019 yılında yayımlanan haberlere1 göre Türkiye’de 2018 yılında dağıtım kayıp-kaçak oranı yüzde 11.8’e düşmüşğü. Bu haberlere göre dağıtım kayıp-kaçak oranı 2014’te yüzde 14.6, 2015’te yüzde 14, 2016’da yüzde 13.4 ve 2017’de yüzde 12.6’ydı. Bu oranlar gerçeği yansıtmıyordu.
Çünkü paylaşılan oranlar bölgelerin kayıp-kaçak oranlarının aritmetik ortalamasıydı.
Peki neden aritmetik ortalama gerçeği yansıtmaz? Aylık gelirini bildiğimiz iki aile olsun. İki kişilik birinci ailenin aylık toplam geliri 10000 TL ve beş kişilik ikinci ailenin aylık toplam geliri 3000 TL olsun. Birinci ailede kişi başına aylık gelir 5000 TL iken ikinci ailede kişi başına aylık gelir 600 TL’dir. Peki bu iki değerin aritmetik ortalaması olan 2800 TL ortalama kişi başına geliri yansıtır mı? Elbette çok az aritmetik bilen bir kişi bile 2800 TL’nin yedi kişinin aylık ortalama geliri olmadığını bilir. Düzenleyici kurumun ajanslar aracılığıyla bizlerle paylaştığı aritmetik ortalama da benzer bir şekilde Türkiye’deki toplam kayıp-kaçak oranını göstermez. Örneğimizde
1 Örnek bir haber metni: https://www.dunya.com/sektorler/enerji/elektrikte-kayip-kacak-azaldi-haberi-444065
kişi başına aylık geliri bulmak için toplam geliri toplam kişi sayısına bölmemiz gerekiyor. 13000 TL’lik toplam geliri yedi kişiye dağıttığımızda bulduğumuz 1857 TL kişi başına aylık geliri gösterir. Türkiye’deki toplam dağıtım kayıp-kaçak oranı da ancak bu şekilde hesaplanıp kamuoyuyla paylaşıldığında gerçeği yansıtacaktır.
Aritmetik ortalamanın özellikle kayıp-kaçak oranı olarak paylaşılmasının nedeni kayıp-kaçağı olduğundan daha düşük göstermek. Ağırlıklı ortalama aritmetik ortalamanın altında olsaydı kamuoyuyla paylaşılacak rakam aritmetik ortalama olmazdı.
İşte bu bölümün amacı bölgelerin dağıtım kayıp-kaçağının ağırlıklı ortalamasının kaç olduğunun kamuya açık verilerden türetilmesidir. Tartışılabilecek bazı hususlar var. Ancak, ben düzenleyici kurumun her bölge için paylaştığı bölgesel kayıp oranlarının gerçeği yansıttığını kabul ederek Türkiye geneli kayıp ortalamasını türeteceğim. Düzenleyici kurum yıllık piyasa gelişim raporlarında her bir bölgenin kayıp kaçak oranını ve yine her bölgede fatura edilen elektrik miktarını tablolarda gösteriyor.2
Bu arada, bildiğiniz üzere, tüketicilerin dağıtımdan iletime geçmesi halinde kayıp-kaçak oranları ilgili şirketin kontrolü dışında artabilir. Tam tersi de mümkün. Ancak değişim oranının genel tabloyu fazla etkilemeyeceğini düşünüyorum. Yine de Türkiye’deki kaybın genel ve daha net bir çerçevesini görmek isterseniz sekizinci bölüme bakabilirsiniz.
Tablo 14’te görüldüğü üzere toplam kayıp-kaçak oranında bir gerileme olduğu çok açık. 2017 yılından 2018 yılına gelindiğinde dokuz bölgede kayıp-kaçak oranı artmış olsa da toplamda küçümsenmeyecek bir düşüş var. Bu düşüşün temel nedeni çok yüksek bir kayıp-kaçak oranı olan Dicle bölgesinde ilk kez bu kadar yüksek bir düşüşün olması. 2019 yılında şirketlerin üçte birinin kayıp-kaçak oranı artarken üçte ikisinin oranı düşmüş. Toplam oranda düşüş mevcut. Dönemin tamamına (2015-2019) bakarsak sadece üç şirketin kayıp-kaçak oranında artış olduğunu görüyoruz. 2018 yılında değişimin dönemin ilk yılına göre pozitif olduğu iki şirket vardı. Gediz bölgesinin kayıp oranı 2019 yılında artınca sayı üçe yükselmiş oldu.
2015 yılında kayıp-kaçak oranı yüzde 16.41’ken 2018 yılındaki oran yüzde 13.07 ve 2019’da yüzde 12.373. Daha önceki dönemlerdeki başarısızlık son beş yılda başarıya dönüşmüş durumda.
Şimdi de kayıp elektrik miktarına bir bakalım. Yıllar önce geçerli olabilecek bir önermenin hala zaman zaman dile getirildiğini görüyoruz. Güneydoğu’daki kayıp-kaçak oranı yüksek olsa da miktarın İstanbul’dakinin altında olduğu söylenebiliyor. İstanbul’daki kayıp-kaçak Dicle bölgesindekinin beşte biri bile değil. Kayıp ve kaçağın yarısına yakını tek bir bölgede. Şekil 1’de
2 Söz konusu raporlara erişim için: https://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/3-0-24/elektrikyillik-sektor-raporu
3 İkinci versiyonda 2018 yılı oranı yüzde 13.01 olarak hesaplanmıştı. Bu oranı yüzde 13.07 olarak yeniden hesapladım.
Bunun nedeni düzenleyici kurumun 2019 yılı raporunda Boğaziçi bölgesinin oranaının yukarı yönlü revize edilmiş olması. Fatura edilen enerji miktarında değişme olmadığını varsaydığımızda ülke oranı yüzde 13.07’ye çıkıyor.
bu çok açık görülüyor. Son yıllarda bir düşüş olduğu net. Ancak, yine de oran ve miktar kabul edilebilir sınırın üzerinde.
Şekil 1. Dağıtımda bölgesel kayıp-kaçak miktarı (2015-2019)
Tablo 13’te de açıkça görülüyor ki kayıp-kaçağın neredeyse yarısı tek bölgede toplanıyor. Bu bölgedeki orandaki düşüş ülke ortalamasının düşmesinin temel nedeni.
Bu aşamada incelenmesi gereken husus kaçaktaki azalmanın ne kadarının bedelinin elektriği doğrudan tüketen tüketicilerce ödendiği ve ne kadarının ticari kayıp olarak kaldığıdır. Bu ayrım önemli. Kaçaktaki düşüşün (ideal ve mevzuatta tanımlanan bir tarifelendirme sisteminde) tamamı tüketicilerce ödeniyorsa bu düşüşün bir süre sonra düzenlenen nihai bedele düşüş olarak yansıtılması beklenmeli. Ancak, kaçağın bir kısmı ticari kayba dönüşüyorsa (yani elektrik sayaçta okunsa ve faturalandırılsa da bedeli ödenmiyorsa) kayıp-kaçak oranındaki düşüşün tamamı tüketiciler için belirlenen tarifelere düşüş olarak yansımayabilir. Maalesef şirketler halka açık olmadığından tamamının detaylı bilançosuna ya da gelir gider tablosuna erişim mümkün olmayabilir. Bunlara erişimi olan birileri bu konuyu inceleyen bir yazı kaleme alırsa bence faydalı olur. Düzenlenen şirketlerin mali tablolarına herkesin kolaylıkla erişebilmesinin gerektiğini düşündüğümü ifade ederek bölümü tamamlamak istiyorum.
Tablo 13.Kayıp-kaçak miktar ve oranlarının farklı bir gösterimi
Kayıp-kaçak Fatura edilen Kayıp-kaçak Dağıtım sistemine Kayıp-kaçak Fatura edilen Kayıp-kaçak Dağıtım sistemine Kayıp-kaçak Fatura edilen Kayıp-kaçak Dağıtım sistemine Kayıp-kaçak Fatura edilen Kayıp-kaçak Dağıtım sistemine Kayıp-kaçak Fatura edilen Kayıp-kaçak Dağıtım sistemine
EPDK yıllık raporlarındaki tablolar kullanılarak dağıtım sistemine giren enerji miktarı ve ülke ağırlıklı ortalama kayıp oranı hesaplanmıştır. EPDK raporları için: https://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/3-0-24/elektrikyillik-sektor-raporu Dağıtım Şirketi
2015 2016 2017
Şekil 2. Fiili kayıp-kaçak oranlarının gelişimi