Çok şirket, ulusal tarife

Bildiğiniz üzere Türkiye'de ulusal tarife uygulanmaktadır. Kayıp-kaçak bedeli bölgeden bölgeye değişmemektedir. Aynı abone grubundaki tüm tüketicilerin ödediği dağıtım bedeli (ve kayıp-kaçak bedeli) ülkenin neresinde bulunduğuna bakılmaksızın aynıdır.

Yine tek bir abone grubu varsayımı altında ulusal tarife uygulamasını örneklendirmeye çalışalım.

Tablo 7’de dört farklı şirkete ilişkin hedef ve öngörüler örneklendirilmektedir. Hedef kayıp-kaçak oranları yüzde 7 ila yüzde 50 arasındadır. Tablo 7’deki varsayımlar altında hesaplanan ulusal kayıp-kaçak bedeli MWh başına 0.290 birimdir. Bu bedel kayıp-kaçağa ilişkin toplam maliyetin (493 birim) fatura edilen toplam enerjiye (1700 MWh) bölünmesi suretiyle bulunur. Şirketlerin gelir ihtiyaçları hedefleri ve öngörülen enerjiye ilişkin maliyet dikkate alınarak hesaplanır. Ulusal tarife uygulaması nedeniyle kayıp-kaçak oranı yüksek olan şirketlerin topladıkları gelir gelir ihtiyaçlarını karşılamaya yetmez. Kayıp-kaçak oranı düşük olan şirketler ise ihtiyaçlarının üzerinde gelir elde ederler. Bu nedenle fazla gelir elde etmesi öngörülen şirketlerin fazla gelirleri destekleme tutarı adı altında gelir ihtiyacının altında gelir elde etmesi öngörülen şirketlere aktarılır.

Örneğimizde hedef kayıp-kaçak oranı ortalama hedef oranın üstünde olan tek bir şirket olduğundan diğer üç şirket bu tek şirkete gelir aktarmaktadır. En nihayetinde dört şirketin toplam gelir ihtiyacına eşit bir bedel toplanması öngörülür.

Tablo 7. Dört şirket ve ulusal tarife – kayıp-kaçak bedelinin hesaplanması

Dönem içerisinde dört şirket de hedeflerini aynen gerçekleştirirse ne olur? Aynı zamanda öngörülerin de tuttuğunu varsayalım. Ortalama kayıp kaçak oranı verilen hedef olan yüzde 22.49 olarak gerçekleşiyor. Detaylar Tablo 8’de görülüyor. Tüm öngörü ve hedefler aynen tuttuğundan herhangi bir düzeltme ihtiyacı çıkmaz. Hedeflerini birebir tutturan dağıtım şirketlerinin kayıp-kaçak nedeniyle enerji tedarik etmeleri onlara kar ya da zarar olarak geri dönmez.

Tablo 8. Dört şirket ve ulusal tarife – öngörülerle gerçekleşmelerin aynı olduğu durum

Şimdi de hedeflerle gerçekleşmelerin farklı olduğunu varsayalım. Hedef oranı yüksek olan şirketlerin kötü bir performans göstererek hedeflerinin üzerinde bir kayıp-kaçak oranı gerçekleştirdiklerini düşünelim. Diğer yandan, hedef oranı düşük olan şirketlerin iyi bir performans göstererek hedeflerinin de altında bir kayıp-kaçak oranı elde ettiklerini kabul edelim.

Öngörülen ve gerçekleşen enerji miktarlarının farklılaştığını düşünelim. Birim enerji maliyetinin değişmediği varsayımımıza sadık kalalım.

Tablo 9’da örneklendirilen ve hedef oranı yüzde 50 olan A şirketi kötü bir performans göstermiş ve fiili kayıp-kaçak oranı yüzde 60 olmuştur. Dağıtım sistemine giren enerji 600 MWh değil 625 MWh olmuştur. Dolayısıyla kayıp-kaçak enerji 375 MWh (625 MWh*0.6) olmuştur. Fatura edilen enerji 250 MWh'tir. Şirketin hedef kayıp-kaçak oranıyla uyumlu gelir ihtiyacı 312.5 (625*0.5) birimdir. Şirketin kendi bölgesinde topladığı bedel 72.53 (250*0.29) birimdir. Şirket diğer bölgelerden daha önce belirlenmiş olan 212.97 birimlik desteğini almıştır. Dolayısıyla bu şirketin toplam geliri 285.49 birim olmuştur. Gelir ihtiyacı ile toplanan gelir arasındaki fark 27.01 birimdir.

Bu tutar düzeltme tutarıdır. Dönem farkı, enflasyon oranı ve faiz oranı ihmal edildiğinde düzeltme dahil toplam gelir ile gelir ihtiyacı eşitlenmektedir. Şirketin hedefine ulaşamadığı için ettiği zarar 62.5 birimdir. Bu tutar düzeltme dahil gelir (ya da gelir ihtiyacı) ile maliyet arasındaki farktır.

Toplam maliyet kayıp-kaçağı karşılamak için satın alınan 375 MWh'lık enerjinin maliyeti olan 375 birimlik tutardır. B şirketi için de benzer bir hesaplama yapıldığında ortaya çıkan zarar 9.74 birimdir.

C ve D şirketleri hedeflerinden daha düşük kayıp-kaçak oranına ulaşan şirketlerdir. C şirketinin hedef kayıp-kaçak oranı yüzde 10 iken gerçekleşen oran yüzde 9'dur. Dağıtım sistemine giren enerji öngörülenin üstündedir. 604 MWh'lik elektrik enerjisi sisteme girmiştir. Bu miktarın yüzde 9'u olan 54 MWh kayıp-kaçak enerjidir. Şirket kendi bölgesinden 159.56 (550*0.29) birimlik

kayıp-kaçak bedeli toplamıştır. Bu gelirin daha önce belirlenen 89.50 birimi destekleme tutarı olarak kayıp-kaçak oranı yüksek olan şirketlere aktarılmıştır. Şirketin elinde kalan tutar 70.06 birimdir. Şirketin gelir ihtiyacı hedef oranı dikkate alınarak hesaplanır. 604 MWh'lik sisteme giren enerjinin yüzde 10'u olan 60.4 MWh'in karşılığı olan 60.44 birim şirketin gelir ihtiyacıdır.

Düzeltme tutarı toplanan gelir ile gelir ihtiyacı arasındaki fark olan 9.62 birimdir. Bu tutar negatif düzeltmeye tabi tutulur. Böylece dönem farkı, enflasyon ve faiz ihmal edildiğinde şirketin geliri 60.44 birim olur. Toplam maliyet kayıp-kaçak miktarı olan 54 MWh'lik enerjinin maliyeti olan 54.4 birime eşittir. Şirketin kazancı gelir ihtiyacı ile maliyet arasındaki fark olan 6.04 birimdir.

Tablo 9’da D şirketi için de benzer bir hesaplamaya yer verilmektedir.

Tablo 9. Dört şirket ve ulusal tarife – öngörülerle gerçekleşmelerin farklı olduğu bir senaryo

Şimdi de genel toplama bakalım. Hedeflerinden daha yüksek kayıp-kaçak oranları olan iki şirket zarar etmiştir. Hedeflerinin altında kayıp-kaçak oranları olan iki şirket kar etmiştir. Toplamda 55 birimlik zarar oluşmuştur. Bunun nedeni ortalama gerçekleşme oranının (yüzde 24.64) ortalama hedefin (yüzde 22.49) üzerinde olmasıdır.

Tablo 10’da daha farklı bir gerçekleşme senaryosu gösteriliyor. Yine iki şirket hedefinden daha kötü ve iki şirket de hedefinden daha iyi performans gösteriyor. İki şirket kayıp-kaçak dolayısıyla kar ederken iki şirket zarar ediyor. Toplamda bir kar ortaya çıkıyor. Bunun nedeni ortalama kayıp-kaçak oranının hedef oranın altında kalmasıdır. Hedef oran yüzde 22.49 iken fiili oran yüzde 19.65'tir.

Tablo 10. Dört şirket ve ulusal tarife – öngörülerle gerçekleşmelerin farklı olduğu başka bir senaryo

Bu bölümde hedef kayıp-kaçak oranı ile kayıp-kaçakla mücadelenin nasıl teşvik edildiği açıklanmaya çalışıldı. Hedef oranının altında kalan şirketlerin kazancının nasıl oluştuğu ve hedef oranının üzerinde kalan şirketlerin kaybının nasıl ortaya çıktığı anlatıldı. Elbette faturaya bakınca kayıp-kaçak bedelini ayrıca görmüyoruz. Kayıp-kaçak bedeli dağıtım bedelinin içerisine yedirilmiş durumda. Ancak, arka planda yapılan hesaplama bu yazıda özetlenen biçimde yapılıyor.