Ülkemizde gerek basılı ve gerekse elektronik dokümanların yönetimine ilişkin olarak üst çatı işlemleri Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. DAGM faaliyetlerini 3473* sayılı kanun
çerçevesinde ele alınıp “Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik”** ile uygulamaya konulmaktadır.
3433 sayılı Kanun ve Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik incelendiğinde kültürel mirasın korunmasına (elektronik ortamda hizmete sunulmasına) ilişkin herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır. Ayrıca 07/04/2006 tarihinde TBMM’ne sunulan ve kadük Milli Arşiv Kanunu
*28/9/1988 tarihinde kabul edilip 04/10/1988 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Muhafazasına Lüzum Kalmayan Evrak ve
Malzemenin Yok Edilmesi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun.
**Bu Yönetmelik,10/10/1984 tarihli ve 3056 sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek
Kabulü Hakkında Kanun'un 11 inci maddesi ile, 15/3/1988 tarih ve 316 sayılı Muhafazasına Lüzum Kalmayan Evrak ve Malzemenin Yok Edilmesi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname'nin 6 ncı maddesine göre düzenlenmiştir.
Tasarısında da konuya ilişkin olarak herhangi net bir ifadeye rastlanmamaktadır. Kültürel mirasın elektronik ortamda gelecek nesillere aktarılması için aşağıda belirtilen hususlar yasal güvence altına alınmalıdır:
Kültürel mirasın korunmasına ilişkin olarak DAGM ilgili bir birim oluşturulmalıdır. Oluşturulan birime gerekli personel ve maddi olanaklar ayrılmalıdır,
Kültürel miras kapsamında değerlendirilecek olan sitelerin devamlılığının sağlanması yasal güvence altına alınmalıdır,
Kültürel miras kapsamında değerlendirilen elektronik materyallerin uluslararası standartlarda saklanmalarına ilişkin standartlar belirlenmeli ve bütün ilgili kurum, kuruluş ve kişilerin işlemlerini bu standartlar dâhilinde yürütmeleri sağlanmalıdır.
Derlenen materyalin hizmete sunumu için oluşturulacak semantik portal için özellikle TÜBİTAK gibi kurumlarla işbirliği yapılması sağlanmalıdır,
Telif haklarına ilişkin doğabilecek ihtilaflara yönelik gerekli yasal düzenlemeler yapılmalıdır. Dijitalleştirme çalışmaları her geçen gün yeni boyutlar kazanarak devam etmektedir. Bir dijital arşiv uygulamasının güvenilir ve işlevsel olabilmesi için gerekli olan adımları altı başlık altında toplayabiliriz (Tursted Digital…, 2012).
OAIS (Open Archival Information Systems – OAIS Modeline uygun yapıda olmalıdır. Yönetimsel olarak dijitalleştirme içselleştirilmiş olmalıdır.
Dijitalleştirme çalışmaları organizasyonun yapısına uygun olmalıdır. Finansal olarak sürdürülebilirliği garanti altına alınmalıdır.
Yeni teknolojilere adapte edilebilir olmalıdır. Dijital belge sistemi güvenli bir yapıda olmalıdır.
Dijitalleştirme çalışmalarının uzun vadeli ve sürdürülebilir olması yukarıda belirtilen işlem aşamalarına uygunluk ile sağlanabilir. Ayrıca sisteme yönelik olası risklerin önceden tespit edilebilmesi için risk gruplarının belirlenerek değişen koşullara göre sistematik güncellemelerinin yapılması gereklidir. Amaç, kapsam, seçilen kriterler, standartlar ne olursa olsun dijitalleştirme üç temel amaca yönelik olmalıdır:
Dijital belgeler, uygun/doğru taşıyıcılarda depolanmalı, depolama ve erişim konusunda uluslararası prosedürler uygulanmalıdır.
Dijital belgelerin depolandığı depolama alanları ve formatları, yeni teknolojilere uyarlanmalıdır. Dijitalleştirme çalışmaları yapılırken bilgi ve belge bütünlüğünün korunmasına özen
gösterilmelidir (Russel, 1998; Özbağ, 2010).
Arşiv yazılımı, dijitalleştirme çalışmaları için önemli adımların başında gelmektedir. Hafıza kuruluşlarında kullanılacak yazılımlar seçilirken, arşiv işletim yazılımı, arşiv yönetim yazılımı ve erişim yazılımı modüler bir yapıda olmalıdır. İster orijinal yazılım olsun isterse uyarlanmış edilmiş bir arşiv yazılımı olsun dijital küratörlerin ve arşivcilerin koleksiyona katılan materyalleri yönetebilecekleri edebilecekleri yapıda yarı otomatik bir şekilde düzenlenmesi, gerek koruma ve gerekse erişimin genişletilmesi anlamında uygun olacaktır.
Hafıza kurumlarında kullanılacak olan yazılım; web tabanlı, UTF-8 çoklu dil, XML ve OWL (Wen ontoloji Dili) destekli, otomatik üst veri üreten, farklı format türlerinin yüklenmesine olanak tanıyan, veri kayıplarına karşı güvenli, veri tabanı kayıtlarının tutarlılık ve bütünlük kurallarını yerine getirebilecek, esnek ve paylaşıma izin veren bir yapıda olmalıdır. Yazılımın önemli bir bileşeni olan erişim için, Web üzerinden herkes tarafından erişilebilen uluslararası standartlarda bir ara motoru olmalıdır. Arayüzün içerdiği materyallerin çoklu ortam portalları ile kategoriler halinde gösterimini sağlamasının (fotoğraf arşivleri, yazmalar, müzeler, vb) yanında semantik web yaklaşımı ile hazırlanması, içerdiği bilgilerin organizasyonu ve bu bilgilere erişimde kapsamlı bir yaklaşım sağlayacaktır (Özbağ, 2010, ss. 73-74). Kurumsal güvence altına alınan çalışmalar uluslararası standartlarda depolandıktan sonra halen başlangıç aşamasında olan semantik sunum ilkeleri çerçevesinde erişime açılmalıdır. Burada dikkat edilmesi gereken unsurların başında birlikte çalışabilirlik ilkesinin kesin kurallarla ve ortak ontolojilerle geliştirilmiş bir sistem hedeflenmelidir. Hedeflenen sistem aşağıdaki özelliklere sahip olmalıdır (CultureSempo, 2009):
Kültürel miras kapsamında semantik ortamda sunulmasına karar verilen içerik semantik ortama uygun metada setlerine sahip olmalıdır,
İçerik otomatik olarak diğer semantik portallar ile ilişkilendirilebilecek şekilde planlanmalıdır, Araştırmacıların ve vatandaşların kendi içerik ve bilgi birikimlerini sisteme aktarabilmesi için
gerekli esneklik sağlanmalıdır,
Sistem çok dilli olarak tasarlanmalıdır,
Sistem son kullanıcılardan gelecek olan geribildirimler doğrultusunda güncellenebilecek yapıda olmalıdır.
Gerekli yasal düzenlemeler ile sitem gereksinimleri sağlandıktan sonra kültürel mirasın semantik ortamda sunumuna ilişkin katmanlar belirlenmelidir. Tim Berners-Lee bu katmanları 4 ana başlık altında toplamışır (Hyönen, 2012, s.7).
Metadata Katmanı: Kültürel mirasa ait kaynaklara ilişkin metadata bilgilerini temsil eder. Ontoloji Katmanı: Ontoloji katmanı esas olarak RDF Şema ve OWL web ontoloji dili ile bilgisayar
ile insan arasındaki bağı kurmak için işlemler gerçekleştirilir.
Mantıksal Katman: Yeni bilgiler ile birlikte metadata üst veri bilgilerini ve ontolojilerin oluşturulduğu katmandır.
Doğrulama Katmanı: Ün üst katman olan doğrulama katmanında kavramsal düzeyde içerik güvenirliği, telif hakları gibi konular irdelenir.
Kütüphane, müze, arşivler ve diğer içerik sağlayıcıları kültürel içeriği metadata şemaları kullanarak tanımlamalıdırlar. Metadata şemaları sayesinde zorunlu ve isteğe bağlı alanlar ile standart bilgilerin oluşturulması sağlanabilmektedir. Halen günümüzde en yaygın olarak kullanılmakta olan metadata element seti Dublin Core’dir. DC’da alanlar standartize edilmiştir ve uygun veri girişleri yapılması durumunda semantik ortamda birlikte çalışabilirlik ilkesi kapsamında erişimin standart olmasında son derece yararlı olmaktadır.
Metadata şemaları özel veri formatlarıdır fakat formatlardaki element değerlerinin nasıl doldurulacağını söylemezler. Terimlerin ya da kelimelerin tercihi için rehberlere, kelime biçimleri ve organizasyonları için ek standart ve kurallara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu tür işlemler için iyi organize edilmiş kontrollü sözlükler ve kavramsal dizinler kullanılmalıdır. Metadata alanları standartlara uygun olarak doldurularak paylaşılan kültürel miras içeriği standart ontolojilerin yardımıyla RFD bilgi tabanı destekli olarak son kullanıcılara sunulabilecektir.
Sonuç
Kültürel miras kavramı ülkemizde ihmal edilmiş unsurlardan birisidir. Son yıllarda artarak devam eden dijitalleştirme çalışmaları ve her gün yeni üretilen(,) dijital formattaki belgeler içeriğin sunumunu daha da karmaşık hale getirmektedir. Bu karmaşayı en aza indirebilmek ve son kullanıcıya daha nitelikli bilgi sunabilmek için içeriğin semantik ortamda sunumu önem kazanmaktadır. Kültürel mirasın (,)semantik ortamda sunumu için aşağıda hususlar doğrultusunda bir çalışma yapılması standart formatta bir proje geliştirilmesi açısından yararlı olacaktır.
Öncelikli olarak semantik ortamda sunuma ilişkin yasal alt yapı oluşturulmalıdır. Telif hakları sorunu çözüme kavuşturulmalıdır,
Kültürel mirasın semantik ortamda sunumu çalışmalarını yürütecek DAGM bünyesinde bir birim oluşturulmalıdır.
Farklı içerik sağlayıcılardan gelen içeriğin gelecek nesillere aktarılabilmesi için, içerik güvence altına alınmalıdır,
Ontolojiler semantik web’in olmazsa olmaz unsurlarının başında yer almaktadırlar. Bu nedenle TÜBİTAK bünyesinde ulusal ontoloji servisi kurulmalıdır,
Dijitalleştirme çalışmaları için standartlar belirlenmeli ve bütün kurumların bu standartlar dâhilinde işlemleri yürütmeleri teşvik edilmelidir.
Semantik ortamda erişim için gerekli teknik alt yapı ulusal düzeyde oluşturulmalı ve sağlayıcılara gerekli teknik yardım yapılmalıdır.
Kaynakça
Hyvönen, E. (2007). Semantic portals for cultural heritage.
http://www.seco.tkk.fi/publications/2007/hyvonen-portals-2007.pdf adresinden erişildi.
Hyvönen, E. (2009). CultureSampo Finnish cultural heritage collections on the semantic web 2.0. 1st International Symposium on Digital Humanities for Japanese Arts and Cultures, Ritsumeikan University. http://www.seco.tkk.fi/publications/2009/hyvonen-et-al-culturesampo-dh-jac-2009.pdf Hyvönen, E. (2012). Publishing and using cultural heritage linked data on the semantic web.
California: Morgan & Claypool Publishers.
Hyvönen, E., Alm, O., & Kuittinen, H. (2007a). Using an ontology of historical events in semantic portals for cultural heritage. http://www.seco.tkk.fi/publications/2007/hyvonen-et-al-history-2007.pdf adresinden erişildi.
Isaac, A. (2008). Accessing cultural heritage using semantic web techniques.
http://www.powershow.com/view/1a255d-OGM1M/Accessing_Cultural_Heritage_using_ Semantic_Web_Techniques_powerpoint_ppt_presentation adresinden erişildi.
Özbağ, Ç. (2010). Ulusal dijital kültür mirasının korunması ve arşivlenmesine yönelik kavramsal bir model önerisi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Süzen, A. (2013). Anlamsal ağ nedir (semantic web).
http://www.csharpnedir.com/articles/read/?id=964 adresinden erişildi.
Vavliakis, K. N., Karagiannis, G. T., Mitkas, P. A. (2012). Semantic web in cultural heritage after 2020. “What will the Semantic Web look like 10 years from now?”, 11th International Semantic Web Conference 2012 (ISWC 2012), Boston, USA.
Wikipedia. (2013). Anlamsal ağ. 01 Temmuz 2013 tarihinde