Bilgi hizmetlerinin temel hedefi kullanıcıları bilgi kaynaklarıyla buluşturmaktır. Bu çerçevede kütüphanecilerin bilgiye erişim sağlama görevlerini yerine getirmeleri bir anlamda açık erişim konusundaki üzerlerine düşen toplumsal rollerini yerine getirmesi anlamına gelmektedir (Ghosh, 2009, s. 33). Açık erişim kütüphanenin bilimsel literatüre erişimini kolaylaştırdığı için kütüphaneciler açık erişim hareketinin savunuculuğunu yapmaktadırlar. Büyük açık erişim bildirgelerinin kütüphane dernekleri tarafından imzalanması veya derneklerin kendi bildirgelerini oluşturmaları bu bağlamda değerlendirilebilir (Okoye ve Ejikeme, 2011).
Değişen koşullarda kütüphaneciler açık erişim konusunda yalnızca kurumlarında değil küresel düzeyde de önemli bir aktör konumuna gelmiştir. Açık arşivlerin kurumların saygınlığını artıran bir unsur olarak öne çıkması özellikle üniversite ve araştırma kütüphanecilerinin kurumsal açık arşivler oluşturmasını zorunlu kılmaktadır (Ghosh, 2011, s. 22). Bu çerçevede kütüphanecilerin açık erişim konusunda somut olarak yapabilecekleri ilk şey kurumlarının açık arşivlerini kurmaları ve ilgili hizmetleri sunmalarıdır (Pinfield, 2008, s. 13). Öte yandan koleksiyon geliştirme kütüphanecilerinin web üzerindeki ücretsiz kaynakları kullanıcılara sunması açık erişimle ilgili farkındalığın artmasına da yardımcı olmaktadır (Mullen, 2011). Kütüphaneler böylelikle açık erişim çalışmalarına erişimi güçlendirmektedir. Ayrıca kütüphaneler ücretsiz veya açık erişimli dergi ve kitap üreterek açık erişimli kaynaklar için dijital bir yayıncı olabilmekte, özel açık erişim sistemleri (yazılımları) oluşturabilmekte, telif hakkı süresi dolmuş çalışmaları dijitalleştirerek dijitalleştirme projeleri yürütebilmekte, açık erişimli kaynakların dijital korunmasını sağlayabilmekte, kurumsal üyelik yoluyla açık erişim dergilerinin ücretlerini ve yazar ücretlerini azaltabilmektedir (Bailey, 2006). Anılan süreçler ve uygulamalar kütüphanecilerin açık erişim konusunda birçok çalışma yürütebileceğini göstermesi bakımından önemlidir.
Açık erişimin önemli bir bileşeni olan kurumsal açık arşivler konusuna özellikle değinilmelidir. Danışma kütüphanecilerinin kurumsal açık arşivler konusunda önemli bir rol üstlenebileceği belirtilmektedir. Bu çerçevede yapılabilecekler şu şekilde sıralanabilir:
Kurumsal açık arşiv politikalarının oluşturulması ve uygulanmasına destek olmak Kurumsal açık arşivlerin kullanıcı arayüzünün etkili ve kullanıcı dostu olarak
tasarlanmasına yardımcı olmak
Kurum bünyesindeki kişisel arşivleme etkinliklerini belirlemeye yardımcı olmak
Kurumdaki araştırmacıları kendi alanlarına yönelik olarak kurumsal açık arşiv oluşturma ve kullanımı konusunda teşvik etmek
Araştırmacıları telif hakları ve yayıncıların son baskı politikaları konusunda bilgilendirmek
Gerektiğinde öğretim üyeleri için dijital kaynak sağlanmasına yardımcı olmak
Kurumsal açık arşivlere yüklenecek kaynakların metadatalarının, konu başlıklarının vb. oluşturulmasında görev almak
Kurumsal açık arşivler hakkında bilgilendirici ve teşvik edici dokümanlar oluşturmak Kullanıcıları kurumsal açık arşiv kullanımı konusunda eğitmek
Kullanıcılara kurumsal açık arşivlere yönelik olarak kurumsal açık arşivler üzerinden özel danışma hizmeti vermek (Bailey, 2005, s. 265-266).
Kurumsal açık arşivlerin yapılandırılması sürecinde yerel gereksinimlere bağlı olarak koleksiyon geliştirme uzmanları, kataloglama/metadata personeli, e-kaynak kütüphanecileri, özel kaynak kütüphanecileri/arşivcileri de görev alabilmektedir (Bailey, 2006). Kuşkusuz kütüphanecilerin kurumsal açık arşivler bağlamında yukarıda sıralananları yapabilmeleri belirli beceri ve yetenekleri gerektirmektedir. Bu çerçevede kütüphanecilerin açık erişim sürecinde sahip olması gereken nitelikler şu şekilde sıralanabilir:
Kütüphaneciler araştırmacılarla başarılı bir şekilde iletişim kurabilmeli, onlara açık erişim yayıncılığının önemini anlatabilmelidirler. Bu çerçevede kullanılan iletişim dili ve kullanıcıların dilinden anlayabilmek önemlidir.
Kütüphane birimler arası ilişkilerin etkinliği ve genişliği konusunda diğer akademik birimlere nazaran daha şanslıdır. Kütüphanecilerin açık erişim konusunda ileride ortaya çıkabilecek yeni gereksinimleri de dikkate alarak bu ilişkilerini iyi tutmaları gereklidir. Kütüphaneciler açık erişimin finansmanı konusunda ülke çapında yapılacak abonelik
anlaşmaları vb. araçlardan yararlanabilmelidir.
Açık erişim sürecinde kütüphaneciler özellikle web ölçekli olarak metadataların oluşturulması ve yönetilmesi, bağlantılı veri (linked data) ve koruma gibi konularda beceri sahibi olmalıdır.
Kütüphaneciler birlikte çalışma ve paylaşma becerilerine sahip olmalıdır. Bu bağlamda kütüphanecileri veya dijital arşivleri paylaşmak, konsorsiyum düzeyinde lisanslama uygulamaları gibi çalışmalar yapılabilir.
Değişen eğitim ve bilgi ortamında kütüphaneciler daha çarpıcı ve verimli çalışmalar yürüterek kullanıcılara daha iyi hizmet sunabilmelidir (Harris, 2012, s. 11-12).
Yöntem
Araştırmanın soruları şu şekilde sıralanabilir:
Bilgi profesyonellerinin açık erişim hakkındaki bilgi düzeyleri nedir?
Bilgi profesyonelleri açık erişimin avantajları ve gelişimine yönelik stratejiler için ne düşünmektedir?
Bilgi profesyonellerinin kurumsal açık arşivlerde oynadığı roller nedir? Bilgi profesyonelleri açık erişim konusunda rol üstlenmeye istekli midir?
Anılan soruların cevabını bulmak için literatürden yararlanılarak biri açık uçlu olmak üzere 25 soru hazırlanmış ve Google Drive üzerinden bir elektronik anket oluşturulmuştur. Hazırlanan anket öncelikle H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümünde üç araştırma görevlisine uygulanmıştır. Gelen geribildirimlere dayalı olarak ankete son şekli verilmiştir. Üniversite ve araştırma kütüphanecilerinin özellikle kurumsal açık arşivler bağlamında açık erişim konusundaki farkındalıklarının yüksek olabileceği varsayımından hareketle anketin Üniversite ve Araştırma Kütüphanecileri Derneği (ÜNAK) üyelerine uygulanması amaçlanmıştır. ÜNAK’tan üyelerinin e-posta adresleri talep edilmiş ve Dernekten ÜNAK Protokol listesi elde edilmiştir. Listede bölümler, üniversite kütüphaneleri, kişiler, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Milli Kütüphane, TBMM Kütüphanesi, ULAKBİM, ANKOS, TKD, Türk Kütüphaneciliği Editör Grubu, Okul Kütüphanecileri Derneği, Türk Arşivciler Derneği, Avrasya Kütüphaneciler Birliği ve Şirketler başlıkları altında toplam 584 e-posta adresi yer almaktadır. 8 Nisan 2013 tarihinde 584 e-posta adresine gönderilen anket 564 e-posta kutusuna ulaşmıştır. 25 Nisan itibariyle 77 kişinin yanıtladığı anket, katılım sayısını artırabilmek amacıyla aynı e-posta adreslerine 25 Nisan’da tekrar gönderilmiş ve daha önceden anketi yanıtlayanların e-posta mesajını dikkate almamaları gerektiği vurgulanmıştır. 4 Mayıs 2013 tarihinde yayından kaldırılan anketi 99 kişi yanıtlamıştır. Ankete geri dönüş oranı %17,55’tir. Bulguların değerlendirilmesinde PASW Statistics 18ve Microsoft Excel 2013 yazılımları kullanılmıştır. Katılımcılara öncelikle çalıştıkları kurum adı ve kütüphanede çalışıp çalışmadıkları sorulmuştur. Bu bağlamda elde edilen bulgular katılımcıların kütüphanede çalışıp çalışmadıklarına göre “kütüphaneciler” ve “diğer bilgi profesyonelleri” olarak gruplandırılarak verilmiştir. Böylece uygulamacı olarak çalışan kütüphaneciler ile alanın daha çok kuramsal ve farklı bir boyutunda yer alan akademisyenler, Kültür ve Turizm Bakanlığı, bilgi hizmetleri alanındaki firma çalışanları ve diğerlerinin bir bütün olarak konuya bakışını karşılıklı olarak değerlendirebilmek amaçlanmıştır.