Kavram Alanının Genişlemesi veya Yan Anlam Dolayısıyla Eş Değerliğin Zayıflaması

Aynı kökten gelmelerine rağmen dil etkileşimi sonucunda kelimelerin yeni yan anlamlar kazanmaları veya sözcüklerin ayrı coğrafyalarda ve topluluklarda günlük yaşamdaki kullanımlardan kaynaklı olarak ayrı anlamlar kazanmaları da kelimelerin eş değerliğini zayıflatmaktadır. Bu türden eş değerliği zayıflamış şu örneklerle konu açıklanabilir:

1. TS: “basmak,  1. Vücudun ağırlığını verecek bir biçimde ayak tabanını bir

yere veya bir şeyin üzerine koymak. 2. Küçük çocuklar ayakta durabilmek. 3. Bir şeyi, üzerine kuvvet vererek itmek…” (TDK Komisyon 2005: 207).

KA: “basmak, 1.- 14. anlamlar için bkz. TS ‘basmak’ maddesi.15.

Ezmek, çarpmak (araba vb.)”

KA’da anlam genişlemesine uğrayan kelime, ölçünlü dilde ‘çarpak’la karşılanan işin adı hâline gelmiştir. Böylece aynı dil birliğine bağlı, ancak ayrı coğrafyada yayşayan halkların farklı adlandırmalara gitmesi sonucu kelimelerdeki eş değerliğin zayıflayabileceği sonucuna ulaşmaktayız.

2. TS: “er (I), 1. Erkek. 2. İşini iyi bilen, yetenekli kimse. 3. Kahraman, yiğit. 4.

Rütbesiz asker, nefer. 5. Koca.” (TDK Komisyon 2005: 642).

KA: “er, bkz. TS ‘er (I)’ 1. – 6. maddeler. 7. Aile, çocuklar ve

ebeveyinden oluşan aile üyelerinin tümü.” (Hakeri 2003: 88).

Anlam genişlemesine uğrayan sözcük, ölçünlü dildeki eş değerinde bulunmayan yeni bir anlam kazanmıştır.

3. TS: “kel, < Far. ‘kel’. 1. Saçı dökülmüş olan. 2. Çıplak (doğa), yaprakları

dökülmüş olan. 3. Gelişmemiş, cılız (bitki). 4. İçinde az eşya bulunan.

KA: “kel (I), bkz. TS ‘kel’ maddesi.

“kel (II), Çitsarmaşıkgillerden, ince uzun ipliksi saçlarıyla asma, baklagiller ve kimi meyve ağaçlarına sarılarak onları sömüren, idrofilsiz bir asalak bitki (Cuscuta).” (Hakeri 2003, 176).

KA’da kavram alanı genişleyen kelime ölçünlü dilde ‘küsküt’, ‘bağboğan’ gibi adlarla bilinen bitki için kullanılmıştır. Kavramlara ad verilirken KA ve hedef dil konumundaki ölçünlü Türkçede farklı adlaştırma yollarının kullanımı bazen kelimeler arasında eş değerler bakımından tam örtüşmelerin sağlanmasını engellemiştir.

4. TS: “serinlik, 1. Serin olma durumu. 2. Serin hava.” (TDK Komisyon 2005:

1735).

KA: “serinlik, 1. ve 2. anlamlar için bkz. TS ‘serinlik’ maddesi. 3. sıcak

hava üfleyen alet, vantilatör. 4. Bir şeyi yellemek için havadan sallanan mukavva, hasır ya da kuş kuş tüyü gibi şeylerden yapılmış saplı kanat, yelpaze.”

Ölçünlü dilde ‘vantilatör’ ve ‘yelpaze’ adlarıyla karşılanan bu nesneler için KA’da ‘serinlik’ kullanılmıştır. Böylelikle ayrı ayrı adlandırmalara gidilmiş, ortak olan kelimenin, eş değerde olma durumu kazanılan yeni anlamlarla zayıflamıştır.

Sonuç

1. KA’yla ÖT arasında kelimelerin çok büyük bölümü eş değerlidir. Ancak başta ses değişmeleri olmak üzere farklı nedenlerle yalancı eş değere sahip örneklere de rastlamaktayız.

2. KA’da farklı nedenlerden dolayı eş sesli kullanılan iki veya daha fazla kelimeden birinin ÖT’le eş değerli olarak yaşarken diğerinin/ diğerlerinin yalancı eş değerde olduğunu görüyoruz. Bunu şöyle formüle debiliriz: ÖT: X; KA: XI + XII.

3. ÖT’le KA arasında yalancı eş değere sahip kelimelerin bulunma nedenleri arasında yabancı dillerden ödünçlemeler de rol oynar. KA’ya komşu kültürlerin dilinden geçen ve aynen korunan, bazı durumlardaysa ses değişmelerine uğrayan kelimeler yalancı eş değerlere sebebiyet vermektedir.

4. ÖT’de unutulan, fakat KA’da yaşamaya devam eden eskicil kelimelerin ses benzerliği dolayısıyla yalancı eş değerler konusunda etkisinden söz edebilmekteyiz.

5. Başta deyimler olmak üzere, çeşitli kelime gruplarının yapılanmasında ayrı kültür ve anlam olayları beraberinde yalancı eş değerleri getirmiştir. 6. Eş değere sahip kelimeler ortak söz varlığının büyük bölümünü

oluştururken, yalancı eş değere sahip kelimelerin sayıca azlığı ölçünlü Türkçeyle Kıbrıs ağızlarının aynı dil birliğine bağlı oluşlaryla ilgilidir. Türkiye Türkçesinin bir ağzı olan ölçünlü Türkçeyle yine Türkiye Türkçesinin bir ağzı olan Kıbrıs ağızlarının yakın teması ve KA’nın ortak dilin etkisi altında kalması bu türden yalancı eş değerleri sayıca sınırlı bırakmaktadır.

7. Aynı kökene sahip olan kimi kelimelerin kazandığı yeni yan anlamlar hedef dil konumundaki ölçünlü dilde bulunmadığı için kelimeler arasında yalancı eş değerler sorunu ortaya çıkabilmektedir.

8. Yalancı eş değerler kelimelerin sadece sözlük anlamlarıyla değil, gramer görevleriyle de ilgili olabilmektedir.

Notlar

1 Diğer anlam ve görevleri için bkz. TDK Türkçe Sözlük, s.253.

2 KA’da kelimenin ‘hostez, fostez’ gibi varyantları da bulunmaktadır.

3 Kelime söz başı ünsüz değişmesi sonucu (/ú-/ > /à/) ‘galem’ biçimini alabilmektedir.

4 Kelimenin ölçünlü dilde kullanılan engel karşılığı ‘mâni’ ve anonim halk şiiri türü ‘mâni’yle de yalancı eş değerde olduğunu söyleyebiliriz. Halk edebiyatında kullanılan şiir türü ‘mâni’ karşılığında Kıbrıslı Türklerin ‘mane’ terimini kullandığını burada vurgulamalıyız.

Kaynakça

Gümüşatam, Gürkan (2006). Yapı ve Anlam Açısından Kıbrıs Türk Ağzındaki Deyimler. Lisasnsüstü Eğitim, Öğretim ve Araştırma Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazimağusa: DAÜ.

Gümüşatam, Gürkan (2011). “Kıbrıs Ağızlarında Seçilmiş Bir Kod: ‘nice’”. Turkish

Studies, V: 6/2, s. 455-466.

Hakeri, Bener Hakkı (2003). Hakeri’nin Kıbrıs Türkçesi Sözlüğü. Gazimağusa: SAMTAY Vakfı Yayını.

Kabataş, Orhan (2007). Kıbrıs Türkçesinin Etimolojik Sözlüğü. Lefkoşa: Kıbrıs Türk Yazarlar Birliği Yayımı.

Kara, Mehmet (2011). “Lehçeler Arası Aktarmalarda Temel Sorunlar”. Türk Lehçeleri

Arasındaki Aktarma Çalışmalarının Bugünkü Durumu ve Karşılaşılan Sorunlar Sempozyumu Bildirileri, Türksoy, 8-27.

TDK Komisyon, (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK.

Uğurlu, Mustafa (2011), “Türk Lehçeleri Arasında Benzer Kelimelerin Eş Değerlik Durumu”. Türk Lehçeleri Arasındaki Aktarma Çalışmalarının Bugünkü Durumu