V- DEVLETE İSYAN (BAĞY) SUÇUNUN OSMANLI DEVLETİNDE BİR
3- Kardeş Katli Meselesinin Osmanlı Uygulaması Açısından Değerlendirilmesi
Osmanlı Devletinde bu uygulama ilk defa Yıldırım Bayezit’in harb meydanında babası I. Murat’ın şehit olmasını müteakip ileri gelen devlet adamlarının tavsiyesiyle kendisi gibi harbe iştirak etmiş bulunan kardeşi Yakub Bey’i cülusunda öldürtmesiyle başlamıştır (1389)468. Yıldırım Bayezid büyük oğuldur ve I. Murat ölürken onun yanında bulunmuştur. I. Murat ölüm anında devlet erkanının oybirliğiyle onu hükümdar seçmiştir. O sırada Kosova savaşı henüz sona ermemiştir. Yakub Çelebi ise ordunun bir bölümü ile savaşa devam etmektedir Yakup Çelebi’nin de tahtta eşit hakkı bulunduğunu çok iyi bilen devlet erkanı, o kritik durumda ordunun bir bölümünü elinde tutan şehzadenin babasının ölümünden haberdar olmasını yerinde görmemiş ve o zaman için isabetli sayılacak bir kararla bu şehzadenin boğdurulmasına karar vermişlerdir. Ancak olay ordu tarafından hiç de iyi karşılanmamıştır. Yakub Çelebi’nin, katlini haklı gösterecek bir isyan suçu işleyip işlemediği tartışmalıdır469.
I. Bayezid’den önceki Osmanlı padişahlarında, bildiğimiz kadarıyla, kardeş katline rastlamam aktayız. Osman Bey, kendisi başkan seçildikten sonra bunu bir türlü hazmedemeyen ve yeğeni aleyhine faaliyette bulunan amcası Dündar Beyi (bir rivayete göre bizzat) öldürmüştür (1298)470. Orhan Beyin ise, kardeşlerini
466 Akgündüz, Kanunnameler, C. I, s. 114. 467 Aydın, Türk Hukuk Tarihi, s. 152. 468 Aydın, aynı eser, s. 153.
469 Mumcu, s. 191, Aydın, Türk Hukuk Tarihi, 153, Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. I, s. 160 vd. Uzunçarşılı, Saray, s. 132. Zira Yakup Çelebi Henüz isyan hazırlığı veya isyanda bulunmadan boğdurularak öldürülmüştür. Bunun İslam hukuku hükümlerine aykırı olduğunu belirtmemiz gereklidir.
öldürdüğüne dair bir kayıt yoktur. Bilakis kardeşlerinin tahta geçmesi için yardım ettikleri söylenir471. Orhan Bey aynı zamanda en büyük oğuldur. Orhan Bey’in en büyük oğlu Murad’ın hükümdarlığına kardeşleri Halil ve İbrahim itiraz etmişlerdir. I. Murad da kardeşlerini bu başkaldırmaları yüzünden bertaraf etmiştir. I. Murad devrinde oğlu Savcı Bey babasına isyan etmiş ve bu isyan nedeniyle katlettirilmiştir472.
I. Bayezid’i takip eden Fetret Devri, eşit derecede saltanat hakkına sahip şehzadelerin kanlı didişmelerine yol açmıştır. Çelebi Mehmed tarafından İsa (1405) ve Musa (1413), Musa tarafından Süleyman (1410), katledilmiş ve hareketli olaylardan sonra devleti tekrar birliğe kavuşturan I. Mehmed öldüğü zaman henüz kardeşi Mustafa’yı bertaraf edememiştir. Bununla beraber I. Mehmed, kardeş katillerinin Orta Asya geleneğine uygun olmadığım belirten Timur oğlu Şahruh tarafından protesto edilmiştir473. I. Mehmed’in bu protestoya verdiği cevap artık kardeş katlinin Osmanlı kamu hukukuna yerleşmek üzere olduğunu gösterir. Ona göre “Osmanlı ataları başlangıçtan beri tecrübe ile her şeyi çözümlemişlerdir. İki padişah bir memlekette barınamaz, hususu ile etrafındaki düşmanlar daima fırsat beklemektedirler”474. Bu şekilde İslam Hukukundaki egemenliğin bölünmemesi anlayışına yakın bir ifade kullanılmıştır475.
I. Mehmed’in vefatıyla vasiyeti üzerine büyük oğlu Murad hükümdar olmuştur. II. Murat’ta kendisine karşı isyan eden küçük kardeşi Mustafa’yı katlettirmiştir (1423) 476. Şehzade Mustafa Karaman ve Germiyanoğulları ve Bizans İmparatorluğu’nun tahrik ve teşvikleriyle maiyetinde bir miktar Rum kuvveti de olduğu halde Bursa’yı muhasara etmişse de başarılı olamamış, fakat İznik’i ele geçirmiştir. Bu hadise üzerine II. Murat isyanın bastırılmasını müteakip kardeşini
471 Uzunçarşılı, Saray, s. 132. 472 Mumcu, s. 190.
473 Mumcu, s. 190. 474 İnalcık, Saltanat, s. 90.
475 Mumcu, s. 191, Aydın, Türk Hukuk Tarihi, 153. Çelebi Mehmet’in kardeşlerinden İsa Çelebi Saruhan, Aydın ve Menteşe ağaları ile anlaşmıştır. Çandaroğlu İsfendiyar Bey, Musa ve İsa Çelebilerden her birisine ayrı ayrı yardım ediyordu. Musa Çelebi ayrıca Karamanoğlu Mehmet Bey’den de yardım almış ve Çelebi Mehmet aleyhine Bursa’ya kadar yürümüştür. Süleyman Çelebi de Bizans imparatoru ve Sırp beyinden yardım görmüştür. Bu isyan hareketleri kardeşlerin katledilişine neden olmuştur.
öldürtmüştür477. Diğer kardeşlerine dokunmamış gözlerine mil çektirerek iyi bir ödenek ile Bursa’da onlara yaşama imkanı sağlamıştır. Diğer yandan saltanat iddiasında bulunan amcası Mustafa ile de çarpışarak onu bertaraf etmiştir478.
II. Murad’ın, büyük oğlu II. Mehmed lehine tahttan feragati nedeniyle II. Murad’ın padişahlığı sırasında oğlu II. Mehmed’e veliaht gözüyle bakılmıştır. Bununla beraber her kardeşe aynı derecede saltanat hakkı tanınması ve egemenliğin bölünmezliği prensiplerinin her ikisinin de Osmanlı devletinde hakim olması nedeniyle iki prensibi bir biri ile bağdaştırmak için II. Mehmed Kanunnâmesine meşhur maddesini koymuştur479.
Bazı yazarlara göre normal şartlar altındaki ilk kardeş katli Fatih ile başlamıştır. Zira Fatih Sultan Mehmed (II. Mehmed) tahta çıkar çıkmaz kundakta bir çocuk olan kardeşi Ahmed’i derhal boğdurmuştur (1451)480. İsyan suçunu işlemek şöyle dursun daha yürüyemeyen bir çocuğun katledilmesi ise İslam Hukuku kurallarına tamamen ters bir uygulamadır.
Fatih Kanunnâmesi’nin saltanatın intikali konusunda geçerli bir kural koymaması nedeniyle taht değişikliklerinde kardeşlerin katledilmesi Fatihten sonra da devam etmiştir. Fatih Sultan Mehmed’in vefatından sonra iki oğlu Bayezid ve Cem arasında bir saltanat kavgası başlamıştır481. Fatih’in sert siyasetini yumuşatacağına söz veren Bayezid’in kapıkulu ocağını ele geçirmesi ile mücadele onun lehine sonuçlanmış ve uzun maceralardan sonra Cem, İtalya’da katledilmiştir (1495). II. Bayezid aynı zamanda Cem’in oğlu olan Oğuz Hanı Edirne’de öldürdükten sonra, boğdurmuştur (1482) 482.
477 Uzunçarşılı, Saray, s. 119. 478 Mumcu, s. 191, 192.
479 Mumcu, s. 191,192. Uzunçarşılı, Saray, 119, Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s. 391 v.d. Bazı yazarlar bu maddenin sonradan uydurulduğunu da iddia etmektedirler. Özellikle Hezarfen Hüseyin Efendi’nin Telhisül-Beyan’ındaki metinde olmaması ve şimdiye kadar bu Kanunnamenin yalnız bir nüshasının ele geçmesine dayanarak bunun doğru Kanunname olmadığını iddia etmektedirler. Bkz. BERKİ, Ali Himmet, Büyük Türk Hükümdarı, İstanbul Fatihi Sultan Mehmed Han ve Adalet Hayatı, İstanbul 1953, s. 141 v.d. Cin-Akgündüz, C. 1, s. 222.
480 Mumcu, s. 192.
481 Akdağ, Türk Halkı, s. 108, 99.
Bu olayda da her ne kadar Şehzade Cem’in bir isyanı, bir isyan hazırlığı söz konusu ise de Cem’in oğlu Oğuz Han’ın herhangi bir isyan tehlikesine karşı öldürülmesinin tamamen İslam Hukukuna aykırı olduğunu söyleyebiliriz483.
İL Bayezid’in son zamanlarında oğullar arasında bir saltanat mücadelesi görülmektedir. II. Bayezid ikinci oğlu Ahmed’i veliaht yapmak istemişse de, en küçük oğlu Selim ve diğer Şehzade Korkut buna karşı çıkmışlardır. Selim yeniçerilerin desteğini alarak tahtı ele geçirmiş ve babasını bir emekli maaşı tahsisi ile Dimetokaya yollamıştır (1512)484. II. Bayezid, Selim’den kendisine karşı koymadıkça kardeşlerini öldürtmeyeceğine dair söz almıştır. Fakat Selim buna rağmen daha önce ölmüş bulunan kardeşleri Şehinşah, Alemşah ve Mahmud’un oğulları olan Mehmet, Musa, Emin, Orhan ve Osman’ı boğdurtmuştur (1513)485. Sonra büyük ağabeyi Korkud’un saltanat isteği olup olmadığını kontrol etmiş ve saltanat isteğinin varlığını anladıktan sonra onu da katletmiştir (1512)486.
Diğer kardeşi Ahmed’le yaptığı Yenişehir savaşım kazandıktan sonra onu da yakalayıp boğdurtmuştur (1513)487.
Şehzade Ahmed’in oğullarından Kasım Kölemenlere, Murad ise Şah İsmail’in yanına kaçmışlardır488. Murad, Safevî hükümdarının verdiği onbin kişilik bir kuvvet ile Amasya ve Sivas mıntıkalarına saldırmıştır. Yavuz Sultan Selim bunu haber almış ve İran seferine çıkma lüzumu hissetmiştir. Çaldıran mağlubiyetinden sonra Şah İsmail artık Şehzade Murad’ı kışkırtmamış ve Şehzade Murad 1715’de eceli ile ölmüştür489. Şehzade Kasım, Kölemenlere, Sultan Kansu Gavri’nin yanına sığınmıştır. Selim’in Mısır’ı almasından sonra kölelerin birinin gammazlığı sayesinde yakalanarak Mısır Valisi Hayri Bey tarafından boğdurulmuş ve başı kesilmiştir490. Bu katledilme olaylarında özellikle bir saldırıda bulunmayan ve saklanan Şehzade Kasım’ın, yeğenleri Mehmed, Musa, Emin, Orhan ve Osman’ın bir isyan tehlikesine karşılık doğrudan öldürülmesi uygulamadaki suistimallerden
483 Mumcu, s. 93.
484 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. II, s. 239. 485 Hammer, C. 8, s. 172.
486 Hammer, C. 8, s. 173. 487 Hammer, C. 8, s. 173.
488 Mumcu, s. 196, Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. II, s. 239, 230, 236. 489 Uzunçarşılı, Saray, s. 138, 139.
birisidir, fakat Şehzade Ahmet bizzat güç toplayarak saldırmış ve savaştan sonra öldürtülmüştür. Bu olayda ise devlete isyan sayılacak bir saldırı mevcuttur491.
Yavuz Sultan Selim’in tek oğlu olan I. Süleyman’ın hiç erkek kardeşi olmadığı için bu kanun maddesi de uygulanmamıştır492. Fakat Kanuni Rodos’u fethettikten sonra Cem’in Hristiyan olan oğlu Murad ile onun oğlunu öldürtmüştür. Bu katledilme mürtedlik nedeniyle olmuş ise islam hukuku kurallarına muvafıktır diyebiliriz fakat bağy nedeni ile olmuş ise henüz ortada bir bağy suçunun olmadığı açıktır493.
Kanuni Sultan Süleyman devrinde de bu saltanat mücadelesi devam etmiştir. Şehzade Mustafa, tahtta gözü olduğu iddiası ve Hürrem Sultan’ın etkisiyle boğdurtulmuştur494. Oysa şehzadenin devlete karşı isyan ettiğini gösterir bir hareketi de vuku bulmamıştır. Fakat buna rağmen katledilmiştir (1553) 495. Bu olaydan sonra diğer şehzadelerden Bayezid ve Selim arasında saltanat mücadelesi devam etmiştir. Şehzade Bayezid kardeşi Selim ile yaptığı muharebede muvaffak olamamış ve babasına asilik etmiş sayıldığı için İran’a kaçmış ve orada Kanuni’nin ricası üzerine, oğulları ile birlikte boğdurulmuştur (1561) 496.
II. Selim’den itibaren saltanatın intikalinde belli bir kurala doğru adım atılmıştır. Artık şehzadelerin içinden yalnız en büyüğü sancağa çıkartılarak bir nevi veliahd tayin edilir olmuş, diğer şehzadeler ise saraya kapatılmışlardır. II. Selim öldüğü zaman büyük oğlu Murat Sancakta olduğundan bu haber önce ona verilmiştir. Ancak hemen İstanbul’a gelen III. Murad, cülus eder etmez beş erkek kardeşini de katlettirmiştir (1574)497. Ortada henüz bir isyan fiili olmadan yapılan bu kati de İslam hukukuna uygun değildir. Gene bu usule göre tahta çıkan III. Mehmed, Fatih Kanunnâmesini uygulayarak on dokuz erkek kardeşini birden katlettirmiştir (1595)
491 Karal, C. 5, s. 126.
492 Bazı tarihçilere göre Yavuz Sultan Selimin bir cariyeden olma bir oğlu daha vardır. Yemen Beylerbeyi Üveys Paşa adındaki bu kişi, 1545 yılında çıkan bir isyanda öldürülmüştür. Kanuni ise Allah korkusundan dolayı kardeşini öldürtmediğini beyan etmiştir. Bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı
Tarihi, C. 2, s. 383. 493 Mumcu, s. 197.
494 Uzunçarşılı, Saray, s. 138. 495 Mumcu, s. 196.
496 Uzunçarşılı, Saray,, s. 140, Mumcu, s. 197. 497 Mumcu, s. 197.
498. Ayrıca saltanatta gözü olduğu iddiası ile büyük oğlu Mahmut’u öldürmüştür (1603). Bu padişah zamanında artık büyük şehzadenin sancağa çıkma geleneği de bırakılmıştır499.
I. Ahmet ondört yaşında hükümdar olmuştur ve henüz evlenip çocuğu olması mümkün olmadığından, neslin inkıtaa uğramasından korkularak kardeşi Mustafa’nın katli devlet erkanının da tavsiyesiyle engellenmiştir. Şehzade Mustafa’nın akılca zayıf olduğu ve ona bir zarar veremeyeceği ifade edilerek sarayda bir odaya hapsedilmiştir (1603) 500.
I. Ahmet 1617’de öldüğü zaman yedi oğlu bulunmasına rağmen bunlar çok küçük olduğundan kardeşi Mustafa hükümdar olmuştur. Fakat Mustafa’nın şuuru yerinde olmamasından dolayı hilafet şartını taşımadığından üç ay sonra halledilerek yerine I. Ahmed’in büyük oğlu II. Osman getirilmiştir501. II. Osman tahta çıktığında altı kardeşi vardır ki bunlar Mehmed, Süleyman, Kasım, Bayezid, Murad, İbrahimdir502.
II. Osman bir müddet bunların hayatına dokunmamış, fakat Lehistan seferine çıkarken, en büyük olan Mehmed’i katlettirmek istemiştir. Şimdiye kadar -evlat katilleri dışında- kardeş katli için fetva istenmemişken II. Osman böyle bir fetva istemiştir. Şeyhülislam Esat Efendi bu fetvayı vermemiştir. Sonradan Rumeli kazaskeri Taşköprülüzade’nin fetvası ile şehzade Mehmed katledilmiştir (1621) 503. Bu olay bize, isyan suçu haricindeki kardeş katlini ulemanın desteklemediğini göstermektedir ki. zaten bu islam hukuku ile de bağdaşmamaktadır504.
I. Ahmed’in ölümü ve yerine kardeşi Şehzade Mustafa’nın çıkması Osmanlı uygulamasındaki ekberiyet usulünün de başlangıcı olmuştur505.
498
Aydın, THT, s. 152.
499 Uzunçarşılı, Saray, s. 46, III. Mehmed’in padişah olduğu zaman öldürttüğü şehzadelerden yetişmiş olanlardan dördü, onikişer, onu sekizer yaşlarında idi ve ondokuzu o gece katledilmiştir. Bu şehzadelerin isyan suçundan dolayı öldürülmesi ihtimali ise tamamen İslam hukukunun dışında bir uygulamadır. 500 Karal, C. 4, s. 96. 501 Hammer, C. 8, s. 204. 502 Hammer, C. 8, s. 172, Mumcu, s. 198. 503 Mumcu, s. 198. 504 Mumcu, s. 199.
505 Hanedanın en yaşlı üyesinin padişah olması usulü daha sonra bir iki istisna dışında uygulanmış ve nihayet 1876 Kanun-i Esasi’si bunu kanunlaştırmıştır. Bkz. Aydın, THT, s. 152.
II. Osman’ın idamından sonra tekrar padişah olan I. Mustafa’nın (1622-1623) yerine II. Osman’ın kardeşi IV. Murat geçmiştir. Bu hükümdar önce kardeşlerine dokunmamış, ancak tıpkı ağabeyisi gibi Revan seferi sırasında bunlardan Bayezid ile Süleyman (1635), Bağdat seferi esnasında da Kasım boğdurulmuş geriye yalnız İbrahim kalmıştır (1638). Hatta IV. Murad onu da öldürmek istemişse de Kösem Sultan buna mani olmuştur506.
Hem II. Osman, hem IV. Murad sefere giderken, geride fitne olması ihtimaline dayanarak suçsuz kardeşlerini öldürtmüşlerdir ki bu islam hukukunun dışındaki uygulamaların sonuncusu sayılabilir507.
IV. Murad’dan sonra tahta kardeşi İbrahim çıkmıştır. İbrahim’in hafinden sonra da başka kardeşi olmadığı için 7 yaşındaki oğlu IV Mehmed padişah olmuştur. IV Mehmed’in Süleyman ve Ahmed isminde iki kardeşi varsa da 40 sene saltanat süren bu hükümdar kardeşlerinin hayatına dokunmamıştır. Mustafa ve Ahmed isminde iki oğlu olan IV Mehmed’in tahttan indirilmesinden sonra yerine II. Süleyman geçmiştir508. 7 yıllık hükümdarlıktan sonra ölümü ile de yerine kardeşi IV Mehmed’in oğlu II. Mustafa geçmiştir. II. Mustafa 1705 de vefat ettikten sonra yine ekberiyet kuralına göre yerine IV Mehmed’in oğlu III. Ahmed geçmiştir509. III. Ahmed, II. Ahmed’in oğlu Şehzade İbrahim’i öldürtmüştür. Fakat diğerlerine dokunmamıştır510. III. Ahmed’in hafinden sonra II. Mustafa’nın oğlu Şehzade Mahmud (I. Mahmud) başa geçmiştir. Bu padişah da kardeşini öldürmemiş ve ölümünden sonra yerine kardeşi III. Osman geçmiştir. III. Osman’ın, III. Ahmed’in çocuklarını katlettirmek istediği hatta şehzade Mehmed’i öldürdüğü belirtilse de, halk arasında kendisinin öldüğü şayi olmuştur511. III. Osman’ın ölümü ile yine III. Ahmed’in oğlu III. Mustafa başa geçmiştir. Bunun ölümü ile yerine kardeşi I. Abdülhamit tahta geçmiş ve kardeşi III. Mustafa’nın oğlu veliaht şehzade III. Selimi öldürtmemiştir. Kendisine karşı isyan hazırlığında olması üzerine de sadece ceza vermiştir. I. Abdülhamid’in ölümü ile III. Selim başa geçmiş, bu padişah da I.
506 Hammer, C. 8, s. 205, Uzunçarşılı, Saray, s. 49. 507 Danişmend, C. II, S. 423.
508 Hammer, C. 9, s. 32.
509 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. III/I, s. 42. 510 Uzunçarşılı, Saray, s. 142.
Abdülhamid’in oğlu IV. Mustafa’yı öldürmemiştir. Zira kendisinin de erkek evladı bulunmuyordu512.
1807 de çıkan Kabakçı İsyanı ile III. Selim hal’edilmiş ve yerine I. Abdülhamit’in oğlu IV. Mustafa geçirilmiştir. IV Mustafa, Alemdar isyanında III. Selimin ve kardeşi şehzade Mahmut’un katli için emir vermiş ve III. Selim katledilmiştir513. Bu katledilme, vuku bulan isyandan dolayı canını kurtarmak isteyen IV. Mustafa’nın emri ile olmuştur ve II. Mahmud başa geçmiştir. Bazı tarihçilere göre bu katil zaruretten dolayı ve bir isyanın gereği olarak vuku bulmuştur514.
II. Mahmud, devlete karşı isyan eden asilerle işbirliği yaptığı kesin olarak anlaşılan IV Mustafa’yı Şeyhülislam Salihzâde Esad Efendi’den fetva olarak katlettirmiştir. Bu olayı islam hukuku açısından bir devlete isyan suçu olarak niteleyebiliriz. Bu nedenle de tarihçiler olayı bir kardeş katli değil, devlete isyan suçu olarak nitelemektedirler515.
II. Mahmud’un ölümü ile yerine geçen oğlu Abdülmecid, “hanedanın en yaşlı üyesine saltanatın intikalini” kanunlaştırmak istemiş ise de -keza bunu kardeşi Abdülaziz de istemiştir- başarılı olamamışlardır. Hatta Padişah Abdülmecid, veliahd Abdülaziz’i ortadan kaldırmak hususunda Veziriazam Mehmet Paşa’nın imalı teklifini de nefretle karşılamıştır516. Abdülmecid kendisinden sonra yerine büyük oğlu Murad’ın geçmesini istemişse de ekberiyet kuralına uymuş ve kardeşi yerine geçmiştir. Sultan Abdülaziz başa geçtikten sonra, her ne kadar yerine oğlu Yusuf İzzettin’in geçmesini arzu etmişse de yine ekberiyet kuralına uyularak sultan Abdülaziz’in hal’inden sonra yerine kardeşinin büyük oğlu V. Murad geçmiştir517. V. Murad’ın hal’inden sonra yerine geçen kardeşi II. Abdülhamit zamanında ise artık 1876 Kanun-i Esasi’sinin 4. maddesi ile ekberiyet kuralı kanunlaşmış ve kardeş katli uygulaması son bulmuştur518.
512 Danişmend, C. III, s. 143-144. 513 Danişmend, C. II, s. 178.
514 Mahmud Celaleddin Paşa, Mirat-ı Hakikat, İstanbul 1983, s. 37. 515 Uzunçarşılı, Saray, s. 115.
516 Mahmud Celaleddin, s. 48. 517 Mahmud Celaleddin, s. 50. 518 Danişmend, C. 4, s. 91.