Kafkasya’da Ermeni Meselesi ve Müslüman Muhacirler

Niles ve Sutherland’ın alan notlarında yer alan bir diğer konu, Kafkasya’dan Ermeni zulmünden kaçıp Doğu Anadolu’ya gelen Müslüman muhacirlerdi. Niles ve Sutherland, Doğu Anadolu’daki vilayetlerde incelemelerde bulunurken bu muhacirlere sıkça rastlamıştı. Hiç şüphesiz Kafkasya’dan gelen bu muhacirler, Ermenilerin yaptığı zulmü Heyet’e de anlatmışlardı.

Heyet’in Kafkasya’dan Ermeni zulmünden kaçıp kurtularak gelen Müslüman muhacirlerle ilk karşılaşması Engil (Dönemeç Köyü-Edremit-Van)’de olmuştu. Notlarda bu durum şöyle anlatılmaktadır26_:

“Şu an burada Kafkaslarda Ermeniler tarafından onlara yapılan korkunçluklarla yeniden hesaplaşmada kuvvetli olan Kafkas Kürtleri oturmaktadır. Şu an göçmenlere Türkler tarafından yardım edildi.”

Bundan başka Heyet, Artamid (Edremit-Van)’e vardığında Belediye Başkanı ile görüştüğü esnada Kafkas muhacirlerine rastlamıştı. Alan notlarına göre, bu karşılaşma şöyle verilmiştir27_:

“… Belediye Başkanı ile Kafkas Müslüman komutanı, mütarekeden ve sadece 500 kişiyle mevcut mevkiden kaçtıktan sonra Ermenilerle savaşan Kafkasya’da Develi (Ararat-Ermenistan) 2000 Develi Müslümanını konuştu.”

25 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 31.} 26 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 8.} 27 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 8.}

Kafkas Müslüman muhacirlerinden bu şekilde bahseden Niles ve Sutherland, Van’dayken Vali ile bir görüşme esnasında alan notlarına göre, şu bilgiyi veriyorlardı28_:

“…jandarmadan başka vilayette bir kolordu birliği vardır. Son zamanlarda bu kolordunun karargâhı Van Gölü üzerindeki Ağin (Gevaş)’den Doğubeyazıt’a taşındı. Muhtemelen bu kolordu büyük şiddet ve zalimlikle Ermenistan’dan sürülen Müslümanları koruyacaktır.”

Gelen göçmenlerin Ermeni zulmünden kaçtıklarını ifade eden Heyet, Kafkas muhacirleri Ermenistan’dan geldikleri için buradaki Ermenilerin durumunun onların nefret ve öfkesinden dolayı gelişmeyeceğini de dile getirmişlerdi29_.

Heyet, Bayezid (Doğubeyazıt)’deyken Ermenistan’dan gelen Müslüman muhacirlerin anlattıklarına göre, Kafkasya’da, özellikle Nahçıvan, Şerur, Sederek ve Büyü Vedi ve çevresinde Erivan Hükümeti’nin Müslümanlara karşı katliam yaptığı haberini almıştı. Bu konuda Heyet, şunları söylemekteydi30_:

“Erivan Hükümeti’nde devam eden katliamlar. Sürmeli-Ouyezidi (?-Bayezid olabilir) Sancağı, Büyük Vedi (Ermenistan), Sederek köyleri, Şiddi (?), Almemet (Erivan), Oshar, Dashdu, Guravan (?), Aralık (Iğdır), Başkend (Aralık-Iğdır), Tazekend (Tazeköy-Aralık-Iğdır), Çiftlik (Aralık-Iğdır), Nahçıvan Sancağı, Şerur Sancağı (Nahçıvan), Ordubad (Nahçıvan).

300.000 Müslüman vardır.

Büyük Vedi’de 30.000 Müslüman direnmek için birleşti. Müslümanların silahları var fakat cephaneliği yok. Ermenilerin cephaneliği ve uçakları var.” Kafkasya’da Müslümanların zor bir durumda olduklarını ve Erivan Hükümeti’ne direnmek için savaştıklarını yazan Heyet, notlarda şu çarpıcı açıklamalara da yer veriyordu31:

“Şerur Sancağı, 4 gün önce Ermeniler Achamet, Kerimbeyli, Tasakent, Gortçulu, Mouanle, Aloushar, Khaletch, Babaki, Karahasanoğlu, Diyadin’de Aras’ın kıyılarına bütün Müslüman kadınları almışlardı. Bu kadınlar, 53 Müslüman köyünden alınmışlardı. Ermeniler onlar ile şef olarak çok az adam kaldığından dolayı henüz kadınlara hiçbir şey yapmadılar. Hacı Cabbar Bey ayrıldığında, Müslüman erkekler kendilerini nacaklar, baltalar, silahlar ve tüm donanım çeşitleriyle donattılar ve kadınları kurtarmayı planladılar. 40.000 kadın esir vardı. Saldırı için 10.000 erkek vardı. 60 mitralyöz tüfek ile 2000 Ermeni, toplar, zırhlı araçlara, tüfeklere ve bir uçağa sahiptirler. Müslüman erkekler arasında sadece 500’ü silahlara sahiptirler ve toplamda 2000 fişekleri vardır.”

28 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 13.} 29 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 14.} 30 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 19.} 31 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 22.}

Görüldüğü üzere Kafkasya’daki Müslümanlar, Ermenilere karşı namuslarını ve canlarını kurtarmak için bir direniş başlatmışlardı.

Niles ve Sutherland, Bayezid (Doğubeyazıt)’deyken Kafkasya’daki Müslüman- Ermeni savaşı hakkında Müslümanların zor bir durumda bulunduğuna ve Müslümanların her yerde Ermenilerden sayıca daha fazla olduğuna dikkat çekerek şunları söylüyorlardı32_:

“Bayazid’de harcadığım günün geniş bir bölümü için Ermenilerin Ermenistan’da bütün Müslümanları yok etmek için sistematik bir savaş başlattığı ile ilgili Ermenistan’dan Müslüman göçmenlerin raporlarını dinledim. Müslümanlar her yerde sayıca çoktur fakat onlar koruma sözü hakkında silahsızdırlar. Ermeni birlikleri tüfekler, toplar, mitralyöz tüfekler ile iyi donanımlıdır ve uçaklar çevreledi ve çoğu köyü yok etti ve günümüzde Erivan çevresinde bütün bölgede Müslümanlar ölmektedirler. Ermeni birlikleri bu cepheyi kapattığından dolayı Müslümanlar için Türkiye’ye kaçmak mümkün değildir.

Ermenistan’daki insanlar için bir şeyler yapmaya dair İstanbul’a geri döner dönmez bir rapor yapabileceğimi ifade ettim. Onlar bir hafta içinde 4 gün derhal bir şey yapılmasaydı bütün vatandaşların ölebileceğine karşı çıktılar. Ve onlar benim bir telgraf göndermemi istediler. Durum ciddi olduğundan dolayı İstanbul’da Binbaşı Arnold’a ve Tiflis’te Mr. Yarrow’a aşağıdakinin birer kopyasını gönderdim.”

Doğu Anadolu’ya tamamen önyargılarla gelen Heyet, şimdi bizzat olaylara tanık olmuştu. Müslümanların ne kadar zor durumda olduklarını gören Heyet, meseleyi ciddiye almış olacak bir an önce Müslümanlara yardımda bulunulması için bir heyet gönderilmesini istemişti. Niles ve Sutherland, önce Erivan’da bulunan Amerikalıların bu olayları bilmeme ihtimalinden söz ederek yazdıkları mektubu Erivan’a bizzat götürmeyi istemişler fakat Ermenistan Hükümeti, sınırları kapattığından ötürü bunu gerçekleştiremeyeceklerini düşünmüşlerdi. Notlara göre, Heyet, Müslüman muhacirlerin anlattıklarından önce şüphe duyduklarını fakat sonradan Ermenilerin intikam alma hırslarını gördükten sonra onlara inanmaya başladıklarını söylemişlerdi. Müslümanların temel sorunlarına da değinen Heyet, Kafkasya Müslümanlarının en büyük sorununun bölgedeki Amerikalıların Müslümanlara yardımını Ermeni tercümanlar vasıtasıyla yapmasıydı. Ermenilerin derdini anlatacak tercümanlar varken Müslümanların böyle bir imkândan yoksun olmasını dile getirmişlerdi. Bundan başka

Heyet, Ermeni meselesinin sadece Doğu Anadolu’da değil Kafkasya’da da çözülmesi gerektiğine inanmaktaydı33_.

Heyet, Kafkasya’daki durumun incelenmesi için 31 Temmuz 1919’da Bayezid (Doğubeyazıt)’den ilgili yerlere Fransızca şu telgrafı çekmişti34_:

“Amerikalı Ernest A. Yarrow

Amerikan Yakın Doğu Yardım Derneği Nowo Bahotonskaya

Tiflis: Georgia 31 Binbaşı Davis G. Arnold

Amerikan Yakın Doğu Yardım Derneği Pera/Beyoğlu

“Bayezid’deki Müslüman göçmenler Sürmeli Sancağında, Ovyezidi, Nahçıvan, Şerur, Ordubad, Erivan vilayetinde Ermeni birlikleri tarafından zalimce katledildiklerini belirtmektedirler. Korumak için derhal araştırma talebi.” Niles Sutherland.”

Bununla birlikte Kafkasya’daki Müslümanların şikâyetlerinin abartılı bulan, Müslümanların Kafkasya’da Ermenilere karşı bir direniş içerisinde olduğunu kabul eden kişiler de vardı. Nitekim Karakilise (Ağrı)’de 11. Kafkas Fırka Komutanı Cavit Bey, Heyet’i karşıladığında, Kafkasya’da olan bitenlerin abartıldığını ve “her iki tarafın da haklı, her iki tarafın da haksız” olduğunu dile getirmişti35_.