Alan Notları ile Resmi Raporun Karşılaştırmalı Bir Analizi ve Genel Bir

Niles ve Sutherland Heyeti’nin alan notları ve resmi raporu karşılaştırıldığında bu iki raporun birbirinden bağımsız olmadıkları, aksine birbirinin tamamlayıcısı oldukları görülmektedir. Alan notları, resmi raporun bir taslağı olduğu gibi onun bir parçasıdır. Nitekim Niles ve Sutherland, resmi raporda, “Bu raporun amacı, bu zaman içinde aldığımız notları kaydettiğimiz üzere gözlemlerimizi özetlemektir. Bu rapor, bu notlar ile bağlantılı ele alınmalıdır.”61 _{diyerek alan notlarıyla resmi raporun birbirini}

tamamlayıcı nitelikte olduğunu ve sağlıklı bir değerlendirme yapabilmek için ikisini birlikte ele almak gerektiğini ifade etmişlerdi.

Alan notlarının ve resmi raporun ortak özelliği, her ikisinin de, Mardin, Bitlis, Van, Bayezid ve Erzurum gibi yerlerin ahalisinin ihtiyaçlarını ortaya koymasından başka asıl, Müslüman-Türk ve Ermeni nüfusu ve Ermeni mezalimine yer vermiş olmasıdır. Niles ve Sutherland, I.Dünya Savaşı’ndan sonra Doğu Anadolu bölgesine gelen ilk Amerikalılar62 _{olarak hem notlarda hem de raporda, Bitlis-Erzurum arasındaki}

bölgenin Müslüman-Türk ahalisinin anlattıklarına önce itibar etmeyip şüpheli bulduklarını fakat daha sonra, Ermeniler tarafından gerçekleştirilen mezalimden sağ olarak kurtulmuş insanlarla yaptıkları mülakat ve yıkık dökük evlere şahit olmaları

60 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 14.} 61 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 3.} 62 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 3.}

neticesinde düşüncelerinin de değiştiğini ve Ermenilerin Müslüman-Türklere mezalim uyguladıklarına inanmaya başladıklarını belirtmişlerdi63_.

İncelendiğinde, alan notları ile raporun birbiriyle tamamen örtüştüğü görülmektedir. Bununla birlikte alan notlarında bulunan fakat raporda bulunmayan bilgiler olduğu gibi raporda bulunan fakat alan notlarında bulunmayan bazı bilgiler de mevcuttur. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür: Alan notlarında, Bitlis’in savaştan önceki ev sayısı Müslüman-Türk ve Ermeni ayrımı yapılmaksızın verilmiştir64_{. Raporda}

ise, Bitlis’in savaştan önceki ev sayısı Müslüman-Ermeni şeklinde ayrılmıştır65_{. Alan}

notlarında, Vosdan (Gevaş) ve Artamid (Edremit) kasabalarındaki Ermeni mezalimine ilişkin bilgiler kaydedilmişken66 _{raporda, bu konu dile getirilmemiştir. Alan notlarında,}

Heyet’in gittiği kasaba ve vilayetlerde kimler tarafından karşılandığı ve kimlerle ne görüşüldüğü ayrıntısıyla verilmişken67 _{raporda, bununla ilgili bilgi verilmemiştir. Alan}

notlarında, Van’ın savaştan önceki nüfusu, Van Valisi Haydar Bey, Cuinet, Elysee Reclus ve General Mayevski gibi kişilerin istatistikî bilgilerine dayanarak verilmişken68

raporda, bu istatistikler zikredilmemiş ve sadece savaş öncesi ve sonrası Müslüman ve Ermeni nüfus verilmiştir69_{. Alan notlarında, Van şehrinin savaş öncesi Müslüman ve}

Ermeni nüfusu verilmiştir70_{. Raporda ise, Van şehrinin savaş öncesi nüfusu verilmemiş}

olup sadece savaş sonrası Müslüman ve Ermeni nüfus verilmiştir71_{. Alan notlarında,}

Van şehrinin savaştan sonraki Müslüman ve Ermeni ev sayıları verilmemişken raporda, Van şehrinin savaş sonrası Müslüman ve Ermeni ev sayıları kaydedilmiştir72_{. Alan}

notlarında, Van’ın Canik (Gedikbulak) köyünde gerçekleştirilen Ermeni mezalimi anlatılırken73 _{raporda, bununla ilgili bir bilgiye rastlanmamaktadır. Alan notlarında,}

Bayezid Sancağı’ndaki Ermeni katliamını yaşayan Müslüman-Türkler ile yapılan mülakat aynen verilmiştir74_{. Raporda ise bu mülakata yer verilmemiştir. Alan}

notlarında, Bayezid’in savaş öncesi Müslüman ve Ermeni nüfusunun miktarı 111.500

63 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 3-4.}

64 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 5.} 65 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 6.}

66 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 7-8.} 67 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 1-32.} 68 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 11.} 69 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 7.}

70 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 10-11.} 71 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 7.}

72 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 8.}

73 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 17.} 74 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 18-19.}

olarak verilmiştir75_{. Raporda ise, 110.500 olarak kaydedilmiştir}76_{. Alan notlarında,}

Bayezid’in savaş sonrası nüfusu 87.460 olarak yazılmış ve bu sayıya Kafkasya’dan Ermeni zulmünden kaçarak gelenler dâhil edilmemiş ayrıca verilmiştir77_{. Raporda,}

Bayezid’in nüfusu, Kafkasya’dan gelen Müslüman muhacirlerle birlikte toplam olarak 93.500 olarak işlenmiştir78_{. Alan notlarında, Bayezid Sancağı’nda savaş öncesinde ev}

sayısı Müslümanlar için 14.591, Ermeniler için 904 olarak kaydedilmiştir79_{. Raporda,}

böyle bir istatistik verilmemiştir. Alan notlarında, Transkafkasya’da Nahçıvan ve Şerur bölgelerindeki Ermeni mezalimi ve Müslüman-Türklerin Ermenilere karşı direnişi teferruatlıca incelenmiştir80_{. Raporda ise sadece Kafkasya’daki mezalimden genel}

anlamda bahsedilmiştir81_{. Alan notlarında, Heyet’in Bayezid Sancağı’ndan 31 Temmuz}

1919’da AYDYD’nin Tiflis ve Pera (Beyoğlu)’daki temsilcilerine, Kafkasya’daki Ermeni mezalimini soruşturmak için bir inceleme heyeti gönderilmesi talebini içeren telgraf, aynen kaydedilmiştir82_{. Raporda ise, bu telgraftan söz edilmemiştir. Alan}

notlarında, Diyadin’in savaş öncesi ve sonrası Müslüman ve Ermeni nüfusu verilmemişken raporda, verilmiştir83_{. Alan notlarında, Erzurum Vilayeti’nin Müslüman}

ve Ermeni nüfusu verilmemiştir. Raporda ise, Erzurum’un savaş öncesi ve sonrası Müslüman ve Ermeni nüfusu verilmiştir84_.

Bu verilere dayanarak alan notlarında yer alan bazı bilgilerin raporda yer almadığı, raporda yer alan bazı bilgilerin de alan notlarında yer almadığı açıkça açık bir şekilde anlaşılmaktadır. Bu durum, alan notları ile raporun birbirlerinin tamamlayıcısı olduklarını kanıtlamaktadır. Alan notları, resmi raporun ayrıntılı bir şeklidir. Rapor ise, alan notlarının bir özeti biçimindedir. Hiç şüphesiz, alan notları ve rapor, Müslüman ve Ermeni nüfus bilgileri ve Heyet’in bazı faaliyetlerine dair bilgi eksikliklerini tamamlamakta ve böylece daha sağlıklı bir değerlendirme yapılabilmesine olanak sağlamaktadır.

Alan notlarıyla raporu bu şekilde karşılaştırdıktan sonra Niles ve Sutherland Heyeti’nin her iki raporda, savaş öncesi ve sonrası bölgedeki Ermeni mezalimine dair

75 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 19.} 76 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 11.}

77 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 19-20.} 78 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 11.}

79 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 20.} 80 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 22-24.} 81 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 12-13.}

82 _{Notes of Captain E. H. Niles and Mr. A. E. Sutherland…, s. 25.} 83 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 15.}

gözlemlerini de değerlendirmek gerekmektedir. Niles ve Sutherland, Doğu Anadolu’ya geldiklerinde zihinlerinde Müslüman-Türklere dair bir önyargı taşımaktaydılar. Bu önyargıyı, raporda görmek mümkündür85_{. Nitekim Niles ve Sutherland, ilk başta,}

zihinlerindeki önyargı nedeniyle Müslümanların Ermeni mezalimine dair anlattıklarını güvenilmez ve şüpheli bulmuşlardı. Onlar, ilk başta anlatılanlara inanmamışlardı. Fakat daha sonra gittikleri köy, kasaba ve vilayetlerde, zamanında Ermeni mezaliminden yaralı olarak kurtulan görgü tanıklarıyla gerçekleştirdikleri mülakat neticesinde öğrendikleri bilgiler, tahrip edilmiş evleri görmeleriyle edindikleri izlenimler ve Kafkasya’da Ermeni zulmünden canlarını güçlükle kurtarıp Doğu Anadolu’ya kaçabilenlerin anlattıkları, Müslüman-Türklere karşı fikirlerinin ve önyargılarının büsbütün değişmesine neden olduğu anlaşılmaktadır. Burada değinilecek bir diğer husus, Niles ve Sutherland Heyeti’nin Bitlis’ten Erzurum’a kadar olan bölgedeki seyahati sırasında Müslüman-Türk ahalinin Heyet’e kendi ihtiyaçlarından ziyade Ermeni mezalimini anlatmalarıdır. Hiç şüphesiz bu durum, Müslüman-Türk ahalinin maddi çıkarları hiçe saydığını ve dirayetli, basiretli ve vakarlı bir duruş gösterdiğini kanıtlamaktadır.

Niles ve Sutherland’ın Ermeni mezalimine dair edindiği ve şahit olduğu bütün bilgileri ve gözlemleri, Doğu Anadolu bölgesindeki İngiliz ve Amerikan yetkililerin onay vermesi de, Müslüman-Türklere karşı Ermeni mezalimini ispat etmesi açısından son derece önemlidir. Niles ve Sutherland, Kafkasya’da Müslüman-Türklere yapılmakta olan Ermeni mezalimini de dile getirmiştir. Heyet, özellikle Kafkasya’dan Ermeni zulmünden kaçıp Bayezid’e gelen muhacirlerle bizzat görüşmüştür. Bu sebeple, Ermeni mezaliminin ne kadar dehşet verici olduğunu anlayan Heyet, Tiflis ve Pera (Beyoğlu)’daki AYDYD temsilciliklerine, bölgeye acil bir soruşturma heyeti göndermelerini talep etmiştir. Bu durum, Kafkasya’daki Ermeni mezaliminin ne denli ciddi boyutlarda olduğunu kanıtlamaktadır.

Niles ve Sutherland’ın dikkate değer bir ifadesi de, savaş sonrasında Doğu Anadolu’da kalan bazı Ermenilerin güvenliğinden endişe duymasıdır. Özellikle Doğu Anadolu’da Müslüman-Türklerin kendilerine yapılan mezalimden dolayı Ermenilere karşı oldukça nefret dolu olması, Niles ve Sutherland’ı bu endişeye sevk ettiği görülmektedir. Heyet’in bu endişesini artıran bir sebep de, Heyet’e göre, o sıralarda Doğu Anadolu’nun Ermenistan’a ilhakına karşı protesto amaçlı toplanan Erzurum

Kongresi idi86_{. Bununla birlikte özellikle Van ve Erzurum’da, Ermenilerin Türk}

jandarmaları tarafından iyi korunduğunu da belirtmiştir. Ayrıca Heyet, Ermenilerin bu bölgeye gelip yaşamasının imkânsız olduğunu da belirtmektedir. Burada şu hususu açıklamak gerekmektedir. Elbette insanın, tabiatı gereği, bir takım hissiyatlar taşıdığı muhakkaktır. Bu hissiyatlardan biri de, intikam duygusudur. 1919’da Niles ve Sutherland’ın Müslüman-Türklerde Ermenilere karşı gözlemlediği bu öfkenin temelinde de bu intikam duygusunun olduğu anlaşılmaktadır. Heyet’in Müslüman-Türklerde gördüğü bu intikam duygusunun ise I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ni cephe gerisinde vuran Ermeni çetelerinin yaptığı mezalim ve katliam hareketlerinden kaynaklanmış olduğu söylenebilir.

Niles ve Sutherland, Müslüman-Türkler hakkında da oldukça olumlu düşüncelere sahip olmuştur. Nitekim kendileri Müslüman-Türkler hakkında şu yorumları yapmışlardır87_{: “Her noktada hem sivil hem asker Türk yetkililer tarafından}

nezaketle karşılandık. Onlar dostane ve endişeli görünüyorlardı ve bize sadece bilgi vermediler üstelik her şeyde yardımcı oldular.” Bu ifade Heyet’in Müslüman-Türklere karşı olan önyargısının nasıl geziden sonra tamamen kırıldığını da göstermektedir.

Niles ve Sutherland, Kafkasya’dan Ermeni zulmünden kaçıp güçlükle Doğu Anadolu’ya gelebilen Müslüman-Türk muhacirlerin sorunlarını da dile getirdiği görülmektedir. Bu cümleden olmak üzere Niles ve Sutherland, Kafkasya’daki Müslüman-Türklerin isteklerinin Amerikalılarca bilinmemesi karşısında Ermeni isteklerinin Amerikalılarca bilinmesini Müslüman-Türkler açısından önemli bir sorun olarak görmüştür. Onlara göre, Amerikalılar Ermeni tercümanları sayesinde Ermenilerin isteklerini rahatlıkla dinleyebiliyordu ancak Müslüman-Türkler böyle bir imkânı olmadığından problemlerini Amerikalılara anlatamıyorlardı.

Sonuç olarak Niles ve Sutherland Heyeti’nin alan notları ve raporu değerlendirildiğinde 1919 öncesi ve sonrasında Doğu Anadolu’daki Ermeni mezalimi ve Ermenilerin savaş öncesi ve sonrasında Doğu Anadolu’nun hiçbir yerinde çoğunluk teşkil etmediği ortaya çıkmaktadır.

86 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 5.} 87 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 2.}