Heyetin Kuruluşu ve Türkiye’ye Gelişi

Niles ve Sutherland Heyeti’nden sonra Doğu Anadolu ve Transkafkasya’ya gelen bir diğer heyet, General Harbord Heyeti61 _{idi. Paris Barış Konferansı’nda}

Ermenilerin taleplerini sunması ve ABD’nin Kafkasya’daki askeri temsilcilerinden gelen Ermenilerin bölgede Türkler tarafından zulme uğratıldığına dair telgraflar, Başkan Wilson’u bölgeyi doğrudan inceleyecek bir heyet göndermesi konusunda mecbur bıraktı. Bu iş için General Harbord62_{, uygun görüldü.}

General Harbord Heyeti’nin Doğu Anadolu ve Transkafkasya’da mevcut siyasi durumu araştırmak, Ermenilerin durumunu incelemek ve kurulacak Ermenistan mandasının olabilirliğini ve ABD için bunun getireceği olumlu ve olumsuz sonuçları

61 _{Bu Heyet ile ilgili yapılmış çalışmalar şunlardır: Seçil Akgün, General Harbord’un Anadolu Gezisi ve}

(Ermeni Meselesi’ne Dair) Raporu (Kurtuluş Savaşı Başlangıcında), Tercüman Tarih Yay., İstanbul

1981; Ali Karayaka, Milli Mücadele’de Manda Sorunu Harbord ve King-Crane Heyetleri, Ankara 2001; Hulusi Akar, Harbord Military Mission to Armenia: The Story of An American Fact Finding Mission and

Its Effects on Turkish-American Relations, ( Basılmamış Doktora Tezi), Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul

2005; Muammer Özçelik, Milli Mücadelede Amerikan Mandası Meselesi ve General Harbord Heyeti, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2011.

62 _{James Harbord, 21 Mart 1866’da George W. ve Effie Critton (Gault) Harbord çiftinin oğlu olarak}

dünyaya geldi. O çocukken ebeveynleri, Lyon County Kansas’a taşındı. Devlet okullarında temel eğitimini tamamladıktan sonra genç Harbord, Haziran 1886’da mezun olduğu Kansas Eyalet Tarım Koleji’ne girdi. O bir süre Kansas’taki Butler County’de ders verdi ve daha sonra bir eğitmen olarak Tarım Koleji’ne geri döndü. 10 Ocak 1889’da ABD Ordusunda Dördüncü Piyade Bölüğü’nde askere kaydoldu. Washington ve Idaho’da görev aldı. 31 Temmuz 1891’de o İkinci Süvari Bölüğü’ne Teğmen olarak atandı. Kızılderili Bölgesi, Kansas ve Texas’ta çalıştı ve 1895’te Piyade ve Süvari kısmının seçkin mezunu oldu. Daha sonra Küba’da görev aldı ve burayı 1899’dan 1901’e kadar Askeri Vali olarak yönetti. 1901’de Yüzbaşı rütbesi terfi ettirildi. 1902’de Filipinler’e gitti ve burada 12 sene kaldı. Harbord, Filipinler Hükümeti, Mançu Yasası ile sona erince 1914’te ABD’ye geri döndü. ABD 1917’de I. Dünya Savaşı’na girdikten kısa bir süre sonra General Pershing’in yardımcısı olarak onunla birlikte Fransa’ya gitti. 1918’e kadar Paris’te ve Chaumont’da General Pershing ile çalıştı. Ağustos 1917’de Harbord, tuğgeneral rütbesine terfi ettirildi. Almanlara karşı Verdun Savaşı’nın komutanıydı. General Pershing, onu, 28 Temmuz 1918’de Lojistik Hizmetlerini yürütmek üzere atadı. Ağustos 1919’da Başkan Wilson tarafından görevlendirilen Ermenistan İçin Amerikan Askeri Heyeti’nin başkanı olarak Yakın Doğu’ya gitti. Kasım 1919’da ABD’ye geri döndü. 1922’de emekli oldu ve 1923’te Amerika Başkanlık Radyosu’nda görev aldı. 1947’de öldü. (bkz. James Harbord, The American Expeditionary Forces, Its

Organization and Accomplishments, Evanston 1929, s. 5-8; Peter F. Sugar, “A Reinterpretation of the

Significance of General James G. Harbord’s Mission”, Boğaziçi Üniversitesi Uluslararası Atatürk

belirlemek üzere görevlendirilmesi, 1919 yılının yaz aylarına dayanmaktaydı. Nitekim 1918 yılında Ermenistan ve Suriye’ye Yardım Amerikan Komitesi adlı bir derneğin Amerikan Hükümeti’ne başvurması ve bu sebeple Amerikan Hükümeti’nin Ermenistan halkına bir gemi dolusu yiyecek, giyecek, tarım aletleri, tohumluk, doktor ve ilaç gibi tıbbi malzemeler göndermesi63_{, ABD nezdinde onların acınacak bir halde oldukları}

zannını meydana getirmişti. Bu münasebetle, ABD duruma bizatihi el attı. Yardım Yöneticisi Hoover, Mayıs 1919’da Binbaşı Green’i Ermenilerin bu acınacak durumunu azaltmak için elinden gelenin en iyisini yapmak üzere görevlendirdi. Bu tehlikeleri bertaraf etmek için Hoover, 28 Haziran’da Wilson’dan Ermenistan için müttefikleri temsilen bir yüksek komiserin atanması isteğini bildirdi. 3 Temmuz’da Hoover, bunun için Albay Haskell’i önerdi. İki gün sonra da Haskell, Baş Delegasyon Konseyi tarafından atandı. 1919 yazı boyunca Haskell ve Green, Ermenistan’a dair bilginin temel kaynaklarıydı64_.

Ermenistan’a giden Binbaşı Green, Temmuz sonunda Müttefikleri üç defa mevcut tehlikeler konusunda uyardı. Green, Türklerin 1915 katliamlarından daha büyük felaketlere hazırlandığını bildiriyor ve bu nedenle müttefiklerin bölgeye asker göndermesi konusunda ikazlarda bulunuyordu. Fakat Green’in ikazları, o dönem için İngilizlerce görmezden gelinmişti ya da dinlenmemişti. Çünkü aynı tarihlerde Hoover’ın Polk’a Ağustos tarihli bir telgrafında, İngilizlerin Kafkasya’dan askerini çekmesini ertelemesi gerektiğini yazmıştı65_{. Şüphesiz bu durum, İngiltere’nin Ermeni}

meselesini ve Ermenistan mandası sorununu ABD’nin üzerine yıkmaya çalışma politikasını açıkça gösteriyordu.

Transkafkasya’dan gelen bu telgraflar, Amerika ve kamuoyunu bir hayli meşgul etti. Nitekim Ermenistan’daki mevcut gelişmeleri takip eden Gerard Komitesi, 22 Temmuz 1919’da Başkan Wilson’a “Kafkas Ermenistan”ındaki politik ve ekonomik durumdan başka bölge halkının acınacak bir halde olduğunu ve yardıma muhtaç elli bin kişiye yardım edilmesi isteğini bildirdi. Bundan başka Hoover da, Üst Konsey’e Ermenistan’daki kıtlık hakkında bilgi verdi66_.

63 _{Fahir Armaoğlu, “Harbord Misyonu Nasıl Ortaya Çıktı?”, Belleten, LXI, Aralık 1997, sayı: 232’den}

ayrıbasım, TTK Basımevi, Ankara 1998, s. 702.

64 _{James B. Gidney, A Mandate for Armenia, Kent State University Press, Kent 1967, s. 168-169.} 65 _{Gidney, A Mandate for Armenia, s. 170.}

Bütün bu gelişmeler dolayısıyla Wilson, derhal aldığı haberlerin doğruluğunun ve abartma payının ne olduğunun saptanması amacıyla Paris’e bir telgraf çekti. Böylelikle General Harbord başkanlığındaki inceleme heyeti resmen görevlendirilmiş oldu. Bu arada Amerika’daki yardım kuruluşları 15 Ağustos’ta Paris’e gidecek olan Harbord’dan, İngiliz Başbakanı Llyod George’a İngiltere’nin Kafkasya’dan askerini çekmeyi ertelemesini söylemesini istemişti67_{. Gelen emir üzerine Harbord, hemen heyet}

üyelerini belirleyip gerekli bilgileri toplamaya başladı. Gerekli gördüğü tüm araç- gereçler kendisine Amerikan Hükümeti’nce karşılanacaktı. General Pershing tarafından da askerî personelini seçmede kolaylık gösterilecekti. Asker ve sivil uzmanlardan oluşan heyette Haberleşme Taburu tarafından birkaç fotoğrafçı, Fransız Hükümeti tarafından da bir aşçı atandı68_.

Harbord Heyeti’nin Heyet’in İkinci Başkanı Tuğgeneral Frank R. McCoy dışında asker ve sivil üyeleri ve görevleri şunlardı69_:

“Politika faktörler ve problemler. Yazan: Stanley K. Hornbeck, Amerika Birleşik Devletleri Ordusu Levazım Kısmı.

Türkiye ve Transkafkasya’da Hükümet. Yazan: Hakim Yarbay Jasper Y. Brinton ABD Ordusu.

Türkiye ve Transkafkasya’da genel ve özel finans. Yazan: Prof. W. W. Cumberland.

Türkiye ve Transkafkasya’da ticaret ve endüstri. Yazan: Ticaret Ataşesi Eliot Grinner Meas.

Halk sağlığı ve bakımı. Yazan: Albay Dr. Henry Beewkes ABD Ordusu Sıhhiye Heyeti.

Nüfus; endüstriyel ve diğer nitelikler; bakım. Yazan: ABD Ordusu Mühendislerinden John Price Jackson.

İklim, doğal kaynaklar, hayvan endüstrisi ve tarım. Yazan: ABD Ordusundan E. Bowditch.

Coğrafya, madenler ve sınırlar. Yazan: ABD Ordusu Kurmay Albay Mühendis Lawrence Martin.

Türkiye ve Transkafkasya’da basın. Yazan: ABD ordusundan Harold W. Clark.

67 _{The New York Times, 9 Ağustos 1919.}

68 _{Seçil Akgün, General Harbord’un Anadolu Gezisi ve (Ermeni Meselesi’ne Dair) Raporu (Kurtuluş}

Savaşı Başlangıcında), Tercüman Tarih Yay., İstanbul 1981, s. 64-65.

69 _{James G. Harbord, Report of the Amrerican Military Mission to Armenia, Conditions in the Near East,}

66th Congress 2d Session, Document No. 266, Government Printing Office, Washington 1920, s. 2, The

Manda İdaresinin askeri meseleleri. Yazan: Amerikan Ordusundan General Van Horn Moseley.

Ön Asya ve Transkafkasya’da ulaşım ve haberleşme. Yazan: Misyonun Mühendis Üyesi William B. Poland.”

Bu isimlerden başka subaylar, kâtipler ve tercümanlar da heyetin içindeydiler. Heyet’te dört Ermeni70 _{ve bir Türk bulunmaktaydı. Ermeni olarak Haig Şekerciyan,}

Dikran Sericanyan, H.H. Kaçadoryan ve Dick Ohannesyan71_{, Türk olarak Heyet,}

İstanbul’dayken katılmış olan Hüseyin (Pektaş) Bey, tercüman olarak bulunuyordu72_.

Harbord’a göre, Heyeti’in asıl amacı, Türkiye’deki Ermeni vilayetleriyle Rus Ermenistan’ındaki ülkeleri görüp anlamak noktasında toplanıyordu. Buna göre, eski beynelmilel hududa paralel yol takip ederek Türklerin oralarda asker yığıp yığmadıklarını kesin olarak anlamak ve Ermenilerin henüz ayrı bir devlet teşkil edildiğini görmek ümidini besledikleri o Ermenistan’ı mümkün olduğu kadar yakından ve içinden görmek hedefleniyordu73_{. Harbord’un burada Türkiye’nin doğusundaki}

vilayetleri Ermeni vilayeti olarak görmesi, onun önyargılarla dolu bir şekilde olduğunu gösteriyordu. Fakat sonradan tüm fikirlerinde yanılacaktı.

General Harbord, Fransa’dan ayrılmadan Paris’te bulunan Ermeni Milli Delegesi Başkanı Mısırlı bir Ermeni olan Boghos Nubar Paşa ile görüştü. Bu görüşmede Harbord, Nubar’a, “sizin sözleriniz benim çok merakımı uyandırdı. Ermenistan’da ne vakit bulundunuz?” demiş kendisi de “hiç bulunmadım” şeklinde bir cevap vermişti74. Harbord bu cevabı alınca gerçekten şaşırmıştı. Çünkü Ermeni davasını uluslararası bir yerde savunan bir Ermeni’nin daha önceden Ermenistan’da hiç bulunmaması, işin boyutunun ne kadar siyasi olduğunu da ona göstermişti.

General Harbord Heyeti, tüm hazırlıkları tamamladıktan sonra 24 Ağustos 1919’da Brest’ten eskiden Avusturya-Macaristan’ın muhacir taşıyan Martha Washington gemisiyle ayrıldı. Uzun bir yolculuktan sonra Heyet, 2 Eylül’de İstanbul’a

70 _{Harbord’a göre, heyette iki Ermeni vardı. Fakat tespit ettiğimiz belgeden anlaşıldığına göre heyette dört}

Ermeni bulunmaktaydı. Muhtemelen Harbord, bu iki Ermeni’yi sadece tercüman oldukları için söylemişti. (bkz. James G. Harbord, “Investigating Turkey and Trans-Caucasia”, World’s Work, Volume XL, (May 1920 to October 1920), Doubleday, Page&Company 1920, s. 37.)

71 _{US. NARA Archives, 184.021/243.}

72 _{Akgün, General Harbord’un Anadolu…, s. 66.}

73 _{James G. Harbord, “Mustapha Kemal Pasha and His Party”, World’s Work, Volume XL, (May 1920 to}

October 1920), Doubleday, Page&Company 1920, s. 176.

74 _{James G. Harbord, “Investigating Turkey and Trans-Caucasia”, World’s Work, Volume XL, (May 1920}

vardı75_{. Heyeti, İstanbul’da Amerikan Yüksek Komiseri Ravndal ve Amiral Bristol’un}

yaveri Tisdel karşılamıştı76_{. Harbord Heyeti’nin İstanbul’a gelişi, Osmanlı Hükümeti}

tarafından da haber alınmıştı. I. Dünya Savaşı’nda ABD ile diplomatik ilişkilerin kesilmesi neticesinde ABD’nin İstanbul Büyükelçisi Elkus’un geri dönmesi sebebiyle77, bu dönemde Osmanlı Hükümeti, ABD ile olan ilişkilerini İsveç Sefareti vasıtasıyla yürütüyordu. Bundan ötürü Harbord’un İstanbul’a geldiği ve hangi güzergâhta seyahat edeceği İsveç Sefareti’nden bildirilmişti. Belge şu şekildeydi78_:

“Devletlü efendim hazretleri

Şark-ı Karibde tahkikat icra edecek olan Amerika Generallerinden Harbord’un hangi tarihlerde nerelerde bulunacağına dair İsveç Sefaretinden bir takrir tevdi olunan varakanın tercümesi dünkü tezkere-i senaveriye zeylen irsal kılınmış olmakla ifay-ı iktizası siyakında tezkere-i senaveri terkim kılındı efendim. Fi 13 Eylül 335/1919”

Harbord İstanbul’a geldiğinde İstanbul’un siyasi durumunu da gözler önüne sermişti. Buna göre, mütarekeye göre İstanbul’u İngiliz ve Fransızlar işgal etmişti. Ana caddelerde polisler vardı. Fransızların başkomutanı General Franchet D’Esperey, İngilizlerinki ise aslen İskoçyalı olan General Milne idi. İstanbul’u İngiltere, Fransa, İtalya ve ABD’yi temsilen dört yüksek komiser kontrol ediyordu. Yunan destroyerinin terbiyesizce tam sarayın önünde durması sebebiyle Padişah sahildeki sarayı terk etmişti79_.

Heyet’in hükümet, maliye, ticaret ve sanat gibi araştıracağı konular hakkında elde edeceği bilgilerin temel yeri İstanbul ve Tiflis idi. Bu sebeple Harbord, heyeti ikiye böldü ve yukarıdaki maddeleri araştırıp rapor halinde hazırlamaları için heyetin yarısını gemi ile İstanbul’da bıraktı. Bunlar sonradan Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan’ın merkezi olan Tiflis, Bakü ve Erivan’a gelmek üzere Karadeniz yoluyla hareket edecektiler. Bu arada Harbord, Osmanlı Hükümeti ile resmi temasta bulunmadı. Verilen emir gereğince sadece İsveç Sefirliği’ne bir kart bırakmak suretiyle durumu Osmanlı Hükümeti’ne bildirdi. Harbord’un Osmanlı Hükümeti ile temasa geçmemesinin diğer önemli bir sebebi de, kendisinin de belirttiği üzere, Anadolu’da merkezi hükümetin gücünü tamamıyla yitirmesi ve buna mukabil Milli Hareket’in, Heyet’in geçeceği

75 _{Harbord, “Investigating Turkey and Trans-Caucasia”, s. 36.} 76 _{Tasvir-i Efkâr, 4 Eylül 1335 (1919).}

77 _{Harbord, “Investigating Turkey and Trans-Caucasia”, s. 37.} 78 _{BOA, DH.EUM.AYŞ/22-15-5.}

yerlerde güç kazanması ve söz sahibi olmasıydı. Bu sebeple Harbord, İstanbul’da Milli fırkaların temsilcileriyle de görüşmüştü. Milli Hareket’in temsilcileri, Harbord Heyeti’ne her türlü yardımı ve kolaylığı sağlama konusunda söz vermişlerdi80_.