Heyetin Kuruluşu

İki Amerikalı olan Yüzbaşı Emory H. Niles1 _{ve yardımcısı Arthur E.}

Sutherland2’ın 1919 yılının yaz aylarında Türkiye’nin Doğu vilayetlerini gezerek gözlem yapması ve bu gözlemlerini not ve rapor halinde sunmasını anlamak için bu iki simanın bağlı bulunduğu kuruluşa değinmek gereklidir. Çünkü bu heyetin bölgeye gelmesi tamamen bu kuruluş ile ilintilidir.

Türkiye’nin doğu vilayetlerine gelen ilk Amerikalılar olan Yüzbaşı Niles ve Sutherland, Amerikan Yakın Doğu Yardım Derneği’nin (American Committee for Relief in the Near East-A.C.R.N.E.) birer üyesi idiler3. AYDYD4, çalışmanın giriş bölümünde teferruatlı olarak irdelenmişti. Fakat burada sadece AYDYD’nin I. Dünya Savaşı’ndan sonra Türkiye’deki faaliyetlerine ve Niles heyetiyle ilişkisine değinmekte fayda vardır. Bu iki Amerikalının üye olduğu ve temel amacı, Osmanlı Devleti topraklarında savaş döneminde ihtiyaç sahiplerinin ihtiyaçlarını tespit etmek ve sonra da tespit edilen ölçüde yardım etmek amacıyla kurulmuş olan AYDYD, I. Dünya Savaşı’ndan sonra da Türkiye’deki faaliyetlerine devam etti. 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra Osmanlı Devleti’nin, Amerikan

1 _{Emory H. Niles (1892-1976): 15 Ekim 1892’de ABD’nin Maryland Eyaleti’nin Baltimore şehrinde}

doğdu. 1909’da Baltimore Devlet Okulu’na girdi ve aynı yıl Politeknik Enstitüsü’nden mezun oldu. 1913’te John Hopkins Üniversitesi’ni bitirdi. 1913-1916 yılları arası Medeni Hukuk ve Sanat Fakültesi okudu ve mezun oldu. Aynı yıl Oxford Üniversitesi’nde çalışmak için Rhodes Bursu’nu kazandı. Daha sonra Maryland Hukuk Üniversitesi’nde okudu. I. Dünya Savaşı’nda Amerikan Ordusu’na hizmet etti ve Fransa’da 80. Kolordu’da Topçu Yüzbaşı rütbesine terfi ettirildi. 1920-1938 yılları arasında babasının hukuk bürosunda çalıştı. 1938-1954 arasında Baltimore Üst Mahkemesi Hâkim Yardımcılığına seçildi. 1955-1963 yıllarında ise aynı yerde Baş Yargıçlık görevini üstlendi. 1956’da Baltimore Üst Mahkemesi’nde verdiği bir karardan dolayı ilk Afrikalı-Amerikalı hukuk danışmanlığına istihdam edildi. 70 yaşında zorunlu emeklilik yaşına ulaşınca 1962’de emekli oldu. (bkz. The Maryland State Archives, http://msa.maryland.gov/megafile/msa/speccol/sc3500/sc3520/013500/013505/html/13505bio.html, 4.11. 2016.)

2 _{Arthur E. Sutherland (1902-1973): 9 Şubat 1902’de New York’ta dünyaya geldi. İlköğrenimini ABD ve}

İsviçre’de gördü. 1919’da Amerikan Yakın Doğu Yardım Derneği için Trakya ve Küçük Asya’da çalıştı. 1925’te Harvard Üniversitesi’ni bitirdi. 1927-1928 tarihlerinde Amerikan Yüksek Mahkemesi’nde sekreter olarak görev yaptı. II. Dünya Savaşı’nda ABD ordusunda görev aldı. Harvard Üniversitesi’nde Hukuk Profesörü olarak çalıştı. (bkz. Harvard University Library Online Archive,

http://oasis.lib.harvard.edu/oasis/deliver/~law00095, 4.11.2016.)

3 _{Brian Johnson, “Amerikalıların Anadolu Gözlemleri: Emory Niles ve Arthur Sutherland’ın 1919 Saha}

Çalışması Notları”, Ermeni Araştırmaları, Sayı: 50, Ankara 2015, s. 191.

yardım kuruluşları ve misyonerlerine ülkede rahat bir çalışma imkânı tanıması ve serbesti vermesi, bu kuruluşların özgürce faaliyetlerini gerçekleştirmesine zemin hazırladı. AYDYD de I. Dünya Savaşı’nda olduğu gibi savaştan sonra da Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde yardım faaliyetleri gerçekleştirdi. 1919 yılının başlarından itibaren, başkanlığını James L. Barton’un yaptığı AYDYD, Suriye, Kafkasya ve Filistin gibi bölgelere temsilciler göndererek bölgede yardım faaliyetleri yürüttü. Bu dönemde AYDYD’nin Yakın Doğu’da ihtiyaç sahibi insanlara özellikle gayrimüslim olanlara yiyecek, giyecek, yakacak ve sağlık ihtiyaçları bağlamında yardımlarda bulundu. Bundan başka bu yardım kuruluşu, Ermeni yetimlerinin toplanması ve bakımını da üstlendi. Fakat bu yardım faaliyetlerinin büyük kısmı Ermenilere olmakla birlikte, çok az bir miktarı Müslümanlara yapıldı. Öte yandan AYDYD’nin yaptığı yardımlar dışında Osmanlı aleyhtarı olarak misyonerlerle işbirliği yaptığı ve bir Ermeni propagandasına giriştiği de bilinmekteydi5_.

Mütarekeden sonra AYDYD’nin temel üs bölgesi Derince idi6_{. Niles ve}

Sutherland adlı AYDYD üyesi iki Amerikalının bu noktada, Derince’de oldukları malumdu. Fakat Niles ve Sutherland, Derince’deki karargâha sonradan atanmışlardı. AYDYD’nin İstanbul’da çıkan ve resmî yayın organı olan The Acorne dergisinin 7 Haziran 1919 tarihli sayısında AYDYD’nin bölgelere göre personel listesinde Emory H. Niles adı Derince bölgesinde geçmekteydi7_.

Bir süre sonra Arthur. E. Sutherland da Derince’ye geldi. Sutherland, Derince’ye gelmeden önce İstanbul’da görev yapıyordu ve bir süre önce, Dr. George L. Richards’ın başkanlığında Trakya’ya giden heyetin içinde yer aldı8_{. Daha sonra Sutherland, Niles’ın}

bulunduğu Derince’ye atandı9_{. Bir müddet sonra da –yani Haziran’ın sonlarında–}

kendilerine verilen emir doğrultusunda Doğu Anadolu’daki vazifelerini yerine getirmek için hazırlıklar yaptılar.

Niles ve Sutherland’ın Doğu Anadolu’ya gönderilmeleri hususunda James L. Barton’un 1919 yılının başlarında Anadolu’nun içlerine kadar gitmesi dikkate değerdir.

1919 yılının Mart’ından Mayıs ayına kadar Barton, İstanbul’dan orta ve doğu Türkiye üzerinden Halep’e ve sonra geriye doğru giden bir araştırma keşfini yönetti.

5 _{Gencer, Ermeni Soykırım Tezinin…, s. 88-89, 99-148.} 6 _{Gencer, Ermeni Soykırım Tezinin…, s. 91.}

7 _{The Acorne, 7 June 1919, Personel-3.} 8 _{The Acorne, 7 June 1919, s. 6.} 9 _{The Acorne, 14 June 1919, s. 7.}

Türkiye’deki kıdemli Amerikan deniz komutanı Amiral Mark Bristol’a geziyi anlatan bir mektupta, Barton askerî güçle bütün Anadolu’nun işgal edilmesinde ısrarcı oldu. Ermenileri Türklerden korumanın ve onları kendilerini geçindirebilecek bir düzeye getirmenin gerekli olduğunu öne sürdü. Ayrıca, doğrudan müdahale olmazsa “dört yıl önceki zulümlerin tekrar, daha abartılı bir şekilde başlaması için büyük bir tehlikenin” olduğunu özellikle belirtti10_.

Barton’un arkadaşı Thomas W. Fornswort ile Haziran 1919’dan önce bu seyahatten İstanbul’a geri dönmesi11 _{ve müteakiben Niles ve Sutherland’ın Doğu}

Anadolu’ya gitmesi arasında muhakkak bir bağlantı olduğu söylenebilir. Nitekim Dr. Brian Johnson’a göre, Barton, geri döndükten sonra İstanbul’daki Amerikan subayı Binbaşı Davis G. Arnold’u AYDYD’nin Türkiye’deki yardım faaliyetlerini yürütmesi için ayarladı. Binbaşı Arnold’un, Doğu Anadolu’da yardım çalışmaları yapmak üzere Niles ve Sutherland’ı görevlendirmiş olması çok muhtemeldir12_{. Nitekim Niles ve}

Sutherland, kendileri bu görevlendirmeyi İstanbul’daki karargâhtan aldıkları emir doğrultusunda gerçekleştirdiklerini ifade etmişlerdi13_{. Bundan başka, Niles ve}

Sutherland Heyeti’nin görevlendirilmesi konusunda ABD Hükümeti’nin de haberi olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Justin McCarthy’nin, bu konudaki, “Yüzbaşı Emory Niles ve Bay Arthur Sutherland, ABD Hükümeti’nin Doğu Anadolu’daki durumu araştırmakla görevlendirdiği Amerikalılardı.” şeklindeki ifadesinden de anlaşılmaktadır14_{. Böylelikle bu Amerikalıların, AYDYD’nin temsilcileri sıfatıyla ABD}

Hükümeti’nin ve dolayısıyla Başkan Wilson’ın haberdar olmalarıyla görevlendirildikleri muhakkaktır.

Karargâhtan resmi emri alan heyet, Derince’den 3 Temmuz 1919’da ayrıldı. Heyetin temel amacı, Doğu Türk Vilayetlerinde durumu araştırmak ve AYDYD tarafından bölgeye yardım sağlamanın olabilirliğini ve AYDYD’ye göre bu bölgenin ihtiyaçlarını belirlemek idi15_{. Ancak Heyet’in asıl amacı, Ermenilerin durumunu}

araştırmak, bölgede Türk-Ermeni anlaşmazlığının kaynağını tespit etmek ve böylece ABD’nin bölgede daha sağlıklı bir politika takip edebilmesini sağlamaktı.

10 _{Johnson, “Amerikalıların Anadolu Gözlemleri…”, s. 196.} 11 _{The Acorne, 7 June 1919, s. 5.}

12 _{Johnson, “Amerikalıların Anadolu Gözlemleri…”, s. 197.} 13 _{US. NARA Archives, 184.021/175, s. 1.}

14 _{Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922), (Çev: Fatma}

Sarıkaya), TTK, Ankara 2014, s. 258.