Kabz; eşyanın menkul olup olmamasına ve menkullerin türüne göre farklı şekillerde gerçekleşir.188 Aktin yapısı, aktin konusunun durumu ve özellikleri ile kabzeden kimsenin konumu ve faydalanmasını dikkate aldığımızda kabzın çeşitlerini dört ana başlık altında değerlendirmemiz mümkündür.
1. Aktin Mahiyeti ve Maksadı Bakımından
Aktin mahiyetini dikkate aldığımızda kabzın gerçekleşmesi, taraflar ve kabzdan amaçlanan sonuç gibi aşağıdaki kabz şekillerinden söz edebiliriz.
a. Hakikî ve Hükmî Kabz
Kabzda asıl olan; şartlarına uygun olarak gerçekleşen akitten sonra tarafların kabz konusu malı ve semeni bizzat teslim ve tesellüm etmeleridir. Bu manada gerçekleşen kabz
hakiki kabzdır. Gerçek anlamda ve tam olarak gerçekleşen bu tür kabza, hissî ya da maddî
kabz da denilir.189
185 İbn Kudâme, IV, 238, IV, 131; Nevevî, Ravzatu’t-tâlibîn, III, 178; a.mlf., Mecmu‘, IX, 333; İz b. Abdisselam,
Kavâidü’l-ahkâm, II, 71; İbn Âbidîn, IV, 562; Behûtî, III, 1514; Ferfûr, I, 456; el-‘nî, 504; Sübeytî, s. 647.
186 Kâdîhân, III, 119.
187 İbn Kudâme, IV, 238; İz b. Abdisselam, II, 71; Suyûtî, s. 90; Karadâğî, a.g.m, s. 581- 584. 188 Apaydın, XXIV, 46.
189
Satıcının kabza izin vermesi ve müşterinin tasarrufuna imkânı olacak şekilde müşteri ile mebî‘i baş başa bırakması hükmî kabzdır ve hakiki kabz yerine geçer. Satıcının ağaç üzerindeki satın alınan meyvelerin kesilmesine izin vermesi kabzdır. Gerçek anlamda kabz gerçekleşmese de müşteri kabzetmiştir. Bu durumda mebî‘in telefi de halinde müşterinin namına olmuş olur. Çünkü mebî‘ artık müşterinin tazmini altındadır.190
b. Tarafların Çıkarları Bakımından Kabz
Bir kimsenin bizzat kendisinin kabzetmesi kendisi için yaptığı kabzdır. Müşterinin satın aldığını kabzetmesi bu türden bir kabzdır. Başkası adına yapılan kabz vekâleten kabzdır.Vedîa da malın kabzedilmesini de bu tür kabza örnek gösterebiliriz.191
c. Amacı Bakımından Kabz
Amacı bakımından kabz; satım aktinde mülk edinmek için, kiralanan şey ve benzerlerinde menfaatini elde etmek için ve rehin alınan malda olduğu gibi alacağın teminatı
için yapılır.192
2. Tazmin Sorumluluğu Bakımından Kabz
Tazmin, Arapçada damân ve tadmîn kelimeleriyle ifade edilmektedir. Mecelle damânı
bir şeyin misliyâttan ise mislini ve kıyemiyâttan ise kıymetini vermektir, şeklinde tarif eder.193
Tazmin; kişinin zimmetinin, ödenmesi gereken bir borçla yüklü olmasıdır.194
Tazmin sorumluluğu bakımından kabzı tazmin kabzı/kabz-ı damân ve emanet
kabzı/kabz-ı emanet olarak “Önceki Kabz”195 konusunda açıklanmıştır.
3. Meşrûiyyeti Bakımından
Hukuken izin verilmiş bir tasarruf sonucu oluşan kabz meşrudur. Sahibine verilmek üzere alınan lukata bu türden bir kabzdır. Hukuka aykırı eylemlere dayalı olarak gerçekleşen kabz ise gayr-ı meşrudur. Gasbedilen malın kabzı da gayr-ı meşru olarak değerlendirilir.196
Gayr-ı meşru olanda kabzeden kimse yaptığı işin haramlığını bilerek kabzetmesi durumunda günahkâr olur ve kabzettiğini tazmin eder. Yaptığı işin haramlığının farkında
190 İbn Mâze, VI, 225; Ali Haydar Efendi, I, 438; Hammad, a.g.m, s. 724. 191 Hammad, s. 730.
192
Hammad, s. 730.
193 Mecelle, m. 416.
194 Aktan, Hamza, “Daman”, DİA, VIII, 450. 195 Tez metni, s. 41.
196
olmaz, kendi malı olduğunu zannederek kabzederse günahkâr olmaz; fakat hukuk ona izin vermiştir de denilmez, mal kabzeden kimsenin tazmin sorumluluğundadır.197
4. Akitle İlgisi Bakımından
Kabzın akitteki rolünü dikkate aldığımızda bu ya aktin gereği olarak gerçekleşir ya da aktin tamamlayıcısı olarak gerçekleşir.
Akit yapılır yapılmaz malın kabzını gerektiren tasarruflar aktin gereği olan kabzdır. Satış, rehin, mehir ve hulu‘ bedelinde yapılan kabz aktin gereğidir. Ancak kabz gerçekleşmese de bu akitler -mülkiyet intikal etmese de- tarafları bağlayıcıdır.198
Aktin tamamlayıcısı olarak gerçekleşen kabzda ise kabz gerçekleşmezse akit batıl ya da fasit olur. Selem ve ribevî malların mübadelesinde yapılan kabz bu türdendir.199
5. Kabzedecek Kişinin Ehliyeti Bakımından
Ehliyet, yapılan tasarrufun geçerli olup olmaması bakımından hukukta büyük önemi haizdir. Yapılan tasarrufun sahih, mevkuf ya da batıl olması kişinin ehliyet sahibi olmasına göre şekillenir.
Bu durumda; hak sahibi olmaksızın hukukun izniyle yapılan (lukata), hak sahibinin izniyle yapılan (vedia), hak sahibi ya da satıcının iznine bağlı olarak yapılan kabzdan sözedebiliriz. Rehin, hediye, sadaka, emanet ve bu hükümde olan şeylerin kabzı bu kapsama girmektedir. Konuyu mahkemenin vekil tayin etmesi başlığı altında inceleyeceğiz, bilgi tekrarı olmaması için yeniden ele almıyoruz. Bir de ne hukukun ne de hak sahibinin izni olan kabzdır200 ki bunu gayr-ı meşru kabz başlığı altında değerlendirmiştik.
6. Kabzedilecek Olan Akte Konu Olan Malın Mahiyeti Bakımından
Akte konu olan maldan maksat gayrı menkul ve menkul olmalarıdır. Konu önemi bakımından Gayrimenkul ve Menkul Eşyanın Kabzı başlığı altında teferruatlı olarak ele alınacaktır.201
197
İz b. Abdisselam, II, 71; Karâfî, ez-Zahîra, V, 120; Hammad, a.g.m, s. 716, 417; Abdülber, s. 372.
198 İbn Receb, s. 71. 199 İbn Receb, s. 71.
200 İz b. Abdisselam, II, 71; Karâfî, V, 120; Hammad, a.g.m, s. 716, 417; Abdülber, s. 372. 201
II. KABZ EHLİYETİ VE GERÇEKLEŞME ŞARTLARI
Akitlerde kabz kişinin lehine ve aleyhine birtakım sonuçlar doğuracağı için mükellef olan kimseden meydana gelmesi gerekir. Bir konuda mükellefiyet söz konusu olduğu zaman öncelikle akla gelen ehliyettir. Çünkü bir şahsın fiilleri sonucunda ortaya çıkacak olan sorumlulukları yüklenmeye ehil olup olmadığı, bunun sonucunda uygulanacak olan müeyyidelerin kendisine uygulanıp uygulanmayacağı dikkate alındığında ehliyetin önemli bir yeri olduğu ortadadır.
Hükmî şahsın ehliyeti başlı başına bir araştırma konusu olduğundan üzerinde durmayacağız. Ehliyet başlığı altında gerçek şahsın ehliyeti üzerinde durulacaktır.