Birkaç sene evveline gelinceye kadar, memleketimizde, kızlarımız için ibtidâîlerden başka okuyacak mektep yoktu. Burasını ikmal edenler de ancak, dar-ül-muallimât ile sanayi’ mektebine girebilir ve buralardan pek de tam olmayan bir tahsil ile çıkarlardı.
fakat bunlar herhalde hususî tetebbu’larla sa’ylerini ikmal eylemişlerdir.
Đnas mekteplerimiz üç sene evveline nazaran gerek kemiyet, gerek keyfiyet itibarıyla herhalde memnuniyete şayan bir haldedir. Filhakika üç sene evvel dar-ül-fünûnumuz yalnız erkeklere mahsus iken bugün bir de inâs dar-ül-fünûnu yapılmış, kezalik bir tane bile inâs sultanîsi yok iken yine bu müddet zarfında yalnız Đstanbul’da beş sultani açılmıştır. Numune ve ibtidâî mekteplerine gelince bunların miktarı da eskilerin birkaç misline baliğ olmuştur.
Mamafih eski ve yeni mektepler arasındaki fark yalnız bu cihetten değildir. Tâlibatın adedi de o nispette artmış ve artmaktadır. Şu halde bu tezayüt keyfiyeti henüz kızlarımız için kafi miktarda mektebe mâlik olmadığımıza delildir. Đnasa mahsus mektepleri sırasıyla gözden geçirelim:
Dar-ül-fünûn: Đnas dar-ül-fünûnu (11 Teşrinievvel 1330) [24 Ekim 1914] tarihinde her biri üçer sınıftan mürekkep olan edebiyat, riyaziyat ve tabiîyat şubelerini muhtevî olmak üzere açılmıştır. Buraya Sultanîleri ve dar-ül-muallimâtı ikmal edenlerle, sultani derecesinde tahsili bulunduğunu imtihanla ispata muvaffak olanlardan (17-25) yaş arasında bulunanlar kabul edilmektedir. Đnas dar-ül-fünûnu henüz üç senelik bir hayata mâlik olduğundan ilk mezunlarını bu sene çıkarmıştır. Mevcudu (61) tane olup bunlardan (10) tanesi tabiiyat, (8) tanesi edebiyat ve (3) inâsı da riyaziyat şubelerini hepsi de aliyyülâlâ derecede ve pek parlak bir surette ikmal etmişlerdir. Bu sene için daha şimdiden kırkı mütecaviz tâlibat kaydedilmişlerdir. Dar-ül-fünûnlu hanımlar, sultanîler de muallime olmak hakkını haizdirler.
Đnas Sanayi’i Nefise Mektebi: Bu da 1330 [ 1914] tarihinde tesis etmiştir. Buraya, tahsil görmüş, oldukça okur-yazar, asgari on beş yaşında her hanım kabul edilir ve her sene başında bir (duhul hakkı) müsabakası yapılarak arzu edenler dâhil olur. Muvaffak oldukları takdirde sırasıyla onuncuya kadarı (aslî tâlibe) olurlar. Yirmiye kadar on tanesi (muvakkat aslî) olur ve sene esnasındaki müsabakalardan birinde madalya almak suretiyle muvaffak olursa (aslî talebe) meyanına geçer. (30) yaşına kadar devam eden hanımlar artık mektebi ikmal etmiş sayılır. Bu mektepte mürettep
madalya verilir. Elyevm (150) mevcudu olup (25) kadarı aslî tâlibâttır.
Dar-ül-muallimât: Eski dar-ül-muallimât 1327 [1911] senesi Aksaray yangınında muhterik olmuş ve 1328 [1912] de eski kız sanayi’ mektebi programı tevsî edilerek, leylî dar-ül-muallimât’a kalbedilmiştir. Bugün dar-ül-muallimât, Aksaray’da (Çapa’da) bilhassa inşa edilmiş olan binadadır. Dar-ül-muallimâtın tahsil müddeti beş senedir ve leylî meccanîdir. Đbtidâî mezunları bila müsabaka girebilirler. Buradan yetişenler ibtidâî muallimesi olurlar. Geçen sayıda dar-ül-muallimin hakkında yazdığımız mütalâalar tamamıyla bunun için de variddir. Dar-ül-muallimâtın bir de ana muallimesi sınıfı vardır ki bir senelik tahsili müteakip buradan ana muallimesi yetiştirmek kabildir. Đstikbalin muallime ve mürebbiyesi olmak isteyenler için dar-ül-muallimât yegâne müessesedir. Birinci sınıfında (291), ikinci sınıfında (146), üçüncü sınıfında (48), dördüncü (40), beşinci (37) talebesi vardır. Şubeleriyle beraber (12) dershanedir. Ayrıca tatbikat sınıfı da mevcuttur.
Bu sene (37) muallime çıkmıştır. Ana muallimesi sınıfıyla beraber mevcudu (834)’tur.
Sanayi Mektepleri: Sanayi’ mektepleri bizde kırk seneyi mütecaviz bir hayata
mâliktir. Ancak evvelki sanayi’ mektepleri de hemen hemen bugünkü ibtidâîlerden pek az farklı idi. 1327 [1911-1912] senesi, eski sanayi’ mektebinin dar-ül-muallimâta kalbi üzerine 1330 senesi teşrini evvelinde [Ekim 1914] yapılan teşkilat esnasında kız sanayi’i mektepleri de düşünülerek biri Saraçhane başında, diğeri Üsküdar’da olmak üzere daha iki tane açılmış ve programları esaslı bir surette tanzim edilmiştir.
Sanayi’ mekteplerinde, kadınlığa ait her nevi sanatlar gösterilmektedir. Tahsil müddeti dokuz sene olup beşi ibtidâî, dördü tâlidir. Yani derece itibariyle sultanîlere muâdil gibidir. Đlk beş sınıfta tamamen ibtidâî tahsili tedris edilmekte ve tâlî kısmında daha ziyade dikiş, biçki, tabahat… gibi derslere ehemmiyet verilmektedir. Numune ve altı dershaneli ibtidâî, mekteplerini ikmal edenler, sanayi’ mekteplerinin altıncı sınıfına dahil olurlar.
Đstanbul Sanayi’ Mektebinde (500) ve Üsküdar Mithat Paşa Sanayi’ Mektebinde (360) talebe vardır. Sanayi’ mektepleri, ev hanımı olacak kızlarımız için pekiyi bir müessesedir.
Đnâs Sultanîleri: Bizde inâs sultanîleri, maalesef çok geç açılmıştır. (1328) [ 1911-1912] senesine gelinceye kadar henüz bir inâs idâdîsi bile yoktur. Hâlbuki kızlarımızın tahsile karşı gösterdikleri fevkalade inhimak bu noksanı göze çarptırıyordu. Aksaray yangınında muhterik olan ve derecesi şimdikine benzemeyen eski dar-ül-muallimât (1328) [M. 1912-1913] senesi (Đnâs Đdadisi) haline kalb edilmiştir. 1330 senesi programı ta’dil ve tevsî edilerek ve (Đnâs Sultanisi) namı verilerek Aksaray’da esbak ser-asker Redif Paşa Konağı’nda tesis ve küşad olunmuştur
Sultan Mahmud Türbesi ittisalindeki eski (mekteb-i mülkiye) binasında bulunan
Đstanbul Zükur Sultanîsinin Galata’da Sen Boneva mektebine naklini müteakip inâs sultanîsinin de buraya getirilmiş ve senelerce memlekette pek çok âzâm yetiştiren bu uğurlu ve şerefli binaya nakli üzerine, muazzam bâniyesinin namına izafetle (26 Mart 1331) [08 Nisan 1915] tarihinde (Bezm-i Âlem Valide Sultanîsi) ismi verilmiştir. Bu Sultanîden 1329 senesi (19), 1330’da (3) ve 1331 de (4) ve bu sene dahi (4) tâlibe ki cem’an 39 hanım şahadetname almıştır.
Elyevm (131) tane ücretli leylî, (262) meccânî leylî (62) ücretli nehârî (407) meccanî nehârî ve (207) ana sınıfı mevcudu vardır ki cem’an (1069) tâlibeye baliğ olmaktadır. Bunun (115) tanesi tâlî ve mütebâkîsi iptidâî kısmındadır. Bu miktar bize, istikbal için pek parlak ümitler vermektedir.
Đlk inâs sultânîmiz olan (Bezm-i Âlem Valide Sultanîsi) cidden mükemmel bir hale getirilmiş ve pek mesut neticeler vermiştir.
Aksaray Selçuk Hatun Sultanîsi: Đstanbul cihetinde diğer bir inâs sultanîsi de
budur. Yalnız nehârî kısmı vardır. (1330) tarihinde küşad edilmiştir. Bu sene dokuzuncu sınıfı teşkil etmiştir. Elyevm (15) tâlî, (381) ibtidâî ve (167) anasınıfı tâlibatı ki cem’an (563) mevcudu vardır.
bina dahilinde pek çok emekler sarfıyla vücuda getirilmiştir. Leylî ve neharîdir. Sınıfları tamamen teşekkül etmiştir. Đbtidâî kısmında (229) tâlî kısmında (55) tâlibe vardır. Bunlardan (84)’ü ücretli, (177)’si ücretsiz leylî, (33) tanesi nehârîdir.
Erenköy Đnas Sultanîsi: 1331 senesi numune mektebinden tahvilen tesis edilmiştir.
Leylî nehârîdir. Henüz sekizinci sınıfı teşekkül ettiğinden mezunesi yoktur. Mevcut sınıfların şubeleri yekün 15’e baliğ olmaktadır. 195 leylî meccani, 43 leylî ücretli, 398 nehârî meccani, 16 nehârî ücretli ki cem’an 652 tâlibesi vardır.
Kandilli Saray Sultânîsi: Geçen sene tesis edilmiştir. Bu da leylî ve neharîdir.
Henüz sekiz sınıfı hâvîdir. Mevcudu 243’tür. Bunun 19’u tâlî kısmındadır. 70 ücretli, 65 meccanî leylî tâlibesi vardır.
Đnâs sultanîlerin tahsil müddeti, tâlî ve ibtidâî olmak üzere 10 senedir. Leylî ücreti senede 15-20 liradır. Đbtidâî kısmının neharı talebesinden ücret alınmazsa da, tâlî sınıflarında hal ve vakti müsait olanlar senelik iki lira vermeye mecburdurlar. Đbtidâî mezunları altıncı sınıfa kabul edilmektedirler.
Đbtidâî mekteplerini ikmal eden hanım kızlarımız için girebilecek mektepler ancak bunlardır. Ecnebîler idaresindeki hususi mektepler hakkındaki fikrimizi karilerimiz geçen nüshada okumuş olacakları için tekrar etmeyeceğiz.
Saydığımız bu mekteplerden başka hususî himmetlerle vücuda gelmiş iki müessesemiz daha vardır ki bunları da hürmetle kayda mecburuz:
Bilgi Yurdu: Faal ve müteşebbis, büyük ve hayırperver bir zatın cidden takdir ve
tebrike şayan olan cehd ve gayretleriyle kurulmuş, henüz iki yaşında fakat pek mütekâmil bir ocaktır. Buraya muhtelif yaşlarda ve okuyup yazmak hiç bilmeyenlerden, oldukça tahsil görmüşlere kadar her hanım dâhil olabilir ve elifbada dâhil olduğu halde her derce ulûm ve fünûnu, muhtelif lisanları mütenevvi çalgıları, resim, dikiş, biçki gibi sanatları pek az bir ücret mukabilinde ve arzu ettiği saatte tahsil edebilir. Yurdun binası, Cağaloğlu’nda inâs dar-ül-fünûnu civarındadır.
Biçki Yurdu: Büyük bir fikir ve düşünce ile tesis etmiş pek değerli bir yurttur.
sayede yalnız başlarına, kendi hayatlarını kazanmışlardır. Aile sahipleri bile devam edebilirler.
Üç nüshadan beri mekteplere ait olmak üzere devam eden makalelere şimdilik nihayet veriyoruz. Karie ve karielerimizin bu bapta soracakları suallere ayrıca cevap vereceğiz.
Büyükada – 15 Ağustos 1333 [15 Ağustos 1917]
T D, C. 2, S. 44, s. 705 Muallim Ahmed Halid