Kıta Sahanlığı Üzerinde Sondaj Faaliyetleri a.Ülkemizdeki Sondaj Faaliyetler

Denizde petrol ve gaz arama çalışmaları ilk olarak 1947 yılında Meksika Körfezinde başlamıştır. Günümüzde 53 ülke kıta sahanlığında 7000’den fazla sondaj ve üretim platformu bulunmaktadır. 95

Türkiye’de ilk deniz sondajının 1966 yılında yapılmasından günümüze kadar 25 deniz kuyusunun sondajı yapılmıştır. Bu sondajların bir kısmında petrol ve doğalgaz emareleri görülmesine rağmen, Türkiye’nin ekonomik anlamda başarılı ilk deniz keşfi, 1988 yılında Kuzey Marmara–1 kuyusunun kazılması ile bulunan Kuzey Marmara sahasıdır. Kuzey Marmara Doğal Gaz Sahası, İstanbul iline bağlı Silivri ilçesinde, kıyıdan yaklaşık 2,5 kilometre uzaklıkta ve 40 m. su derinliğinde bulunan ülkemizin ilk deniz sahasıdır. Sahada 1988 yılında, biri kuru olmak üzere iki kuyunun açılmasından sonra o günün imkânlarıyla deniz sondajı yapmanın pahalı olması ve denizde üretimin zor olması nedenleriyle, sahanın geliştirilmesine ara verilmiştir. Teknolojinin gelişmesi ve gaza olan talebin artması nedeniyle 1995 yılında 3 kuyu ile saha geliştirilmiştir. 1996 yılında sahanın doğal gaz depolama amacıyla kullanılabileceği gündeme gelmiştir. Bu amaçla gazın daha çabuk üretilip depolamaya hazır hale getirilmesi gerektiğinden 1996 yılında 2 kuyu daha açılmıştır. Daha sonra, kuyular aynı noktadan biri düşey, diğerleri çeşitli yönlerde 500 ila 1.000 metre açılımlı olarak 1.200 metre derinlikteki rezervuara ulaşmaktadır. Böylelikle bütün kuyuların üretimi aynı platform üzerinde yapılmıştır. 96

Gaz hidratlar, petrol ve doğal gaz rezervlerinin tükenmesiyle, büyük bir olasılıkla dünyanın gelecekteki enerji kaynaklarından biri olacaktır. Gaz hidratların tespit edildiği bölgeler olarak; Kuzey Amerika kıtasının her iki kıyısı, Kuzey Denizi, Karadeniz’in doğu ve kuzey kısımları, Hazar Denizi’nin güneyi, Japonya ve Alaska, Sibirya’nın kara kısmı, Doğu Afrika kıyıları sayılabilir. Ayrıca Akdeniz’de Antalya

95_{DAY M.D., “Decommissioning of Offshore Oil and Gas Installations”, Environmental Technology}

in the Oil Industry, der.ORSZULIK Stefan, Springer,2008 s.189

48 Körfezi’nde ve Girit Adası civarında gaz hidratların varlığı tahmin edilmektedir. Türkiye’de gaz hidrat çalışmaları yok denecek kadar azdır. Karadeniz’in, yüksek miktarlarda metan üretimi ve gaz hidrat birikimine sahip bir bölge olması çok muhtemeldir. Özellikle Doğu Karadeniz’in Türkiye kıta sahanlığı açıklarında, potansiyel gaz hidrat rezervleri için yapılacak araştırmalar, enerji açısından geleceğe yapılacak en önemli yatırımlardan biri olabilecektir.97

Ülkemiz petrol ve doğalgaz potansiyeli açısından da önümüzdeki dönemde yapılacak çalışmaların sonuçlarına bağlı olarak önemli bir ülke konumuna gelebilecektir. Yükselen petrol fiyatları dünyada arama ve üretim çalışmalarını hızlandırmış ve özellikle derin deniz aramalarında gelişen teknoloji ile birlikte faaliyetler de artmıştır. Bu kapsamda TPAO ile birlikte dünyanın büyük petrol şirketleri Karadeniz’in petrol ve doğalgaz potansiyelini yakın gelecekte ortaya çıkarabilmek için arama çalışmalarına başlamışlardır.98

1982 tarihli Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi 81. maddesinde kıyı devletinin, kıta sahanlığı üzerinde herhangi bir amaçla delme faaliyetinde bulunmaya izin verme ve bunu düzenleme konusunda münhasır haklara sahip olduğunu belirtilmiştir.

b. 200 Deniz Mili Ötesindeki Kıta Sahanlığında Canlı Olmayan Kaynakların

İşletilmesi

Kural olarak kıta sahanlığı esas hatlardan itibaren 200 mile kadar uzanan sualtı alanlarının deniz yatağı ve toprak altını kapsarken, BMDHS’nin 76. maddesinin 8. fıkrasına göre, karasuları genişliğinin ölçülmeye başlandığı esas hatlardan itibaren 200 deniz milinin ötesindeki kıta sahanlığı sınırları hakkındaki bilgi, kıyı devleti tarafından Kıta Sahanlığı Sınırları Komisyonu’na sunulacaktır. Komisyon deniz tabanına ilişkin talebi, bilimsel çerçevede inceleyerek tavsiyelerde

97 _{T.C.Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Petrol ve Petrol}

Ürünleri Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2007, s.70–71

98 _{DPT Dokuzuncu Kalkınma Planı, Petrol ve Petrol Ürünleri Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu,}

49 bulunulur. Kıyı devletinin komisyon tavsiyelerini kabul etmesi hâlinde belirlenen dış sınır nihaî ve bağlayıcı olacaktır. 99

Kıta sahanlığının dış sınırının 200 deniz mili ötesine uzanması hâlinde üstünde kalan sular açık deniz rejimine tâbidir. 200 deniz millik alan içindeki kıta sahanlığı rejimi ile 200 deniz milinin ötesindeki kıta sahanlığı arasındaki en temel fark 82. madde ile düzenleme altına alınan gelir paylaşım gerekliliğidir.

Gelir paylaşımı kavramını, Malta, 1971 yılında Deniz Yatağı Komitesine Okyanus Alanı Sözleşmesi Taslağı ile sunmuş ve kıyı devletlerinin Uluslararası Okyanus Alanı Enstitüsüne yetki alanı içindeki canlı ve canlı olmayan kaynakların işletilmesinden elde edilen gelirden belirli bir oranda katkıda bulunmasını önermiştir. Daha sonra, 200 deniz mili ötesindeki kaynaklardan elde edilen gelirin paylaştırılması formülü BMDHS’nin 1974 yılındaki ikinci oturumunda teklif edilmiştir.100 1982 tarihli Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesinde ise 200 deniz milinin ötesindeki kıta sahanlığının işletilmesi konusunda yapılacak ödeme ve katkılar 82. maddede düzenlenmiştir.

BMDHS’nin 82. maddesinde, 200 milden fazla kıta sahanlığı alanına sahip olan kıyı devletlerinin bu sınırdan sonraki kıta sahanlığında elde edeceği madenler ve hidrokarbürler üzerinden uluslararası deniz tabanını düzenlemek ve işletilmesini denetlemekle görevlendirilen Uluslararası Deniz Yatağı Otoritesine, kimi koşullara uygun olarak, bir tür vergi ödemesi öngörülmüştür. 101

82. maddeye göre, 200 deniz milinin ötesindeki kıta sahanlığı canlı kaynaklarının işletilmesi durumunda kıyı devleti, ilk beş yıllık üretimden sonra o bölgedeki tüm üretim bakımından yıllık olarak ödeme yapacaktır. Ödemeler veya katkılar, bir mevkideki tüm üretim bakımından yıllık olarak yapılacaktır. Altıncı sene için, ödeme ve katkının oranı, bu mevkideki üretim değerinin veya hacminin yüzde

99_{HORTZ Robert Lee, “Remapping Ocean Floors”, The Wall Street Journal Europe, 22 Şubat}

2008, s.26

100_{LODGE Michael W., “The International Seabed Authority and Article 82 of UN Convention on the}

Law of The Sea”, The International Journal of Marine and Coastal Law,Vol.21,No:3,2006, s.324

50 1’i olacaktır. Bu oran, 12. yıla kadar her müteakip sene için yüzde 1 kadar artacak ve ondan sonra yüzde 7’de kalacaktır. Kıta sahanlığından çıkarılan bir mineral kaynağının ithalatçısı olan kalkınmakta olan bir Devlet, o mineral kaynakları bakımından ödeme ve katkı yapmaktan muaftır. Ödeme ve katkılar Otorite vasıtasıyla yapılacaktır. Otorite hakça paylaşım ölçütlerine göre, kalkınmakta olan ülkelerin, özellikle en az kalkınmış ve denize kıyısı olmayan Devletlerin, menfaat ve ihtiyaçlarını dikkate alarak, Sözleşmeye taraf olmaları kaydıyla dağıtmakla görevlidir.

Oda’ya göre bu hüküm, kıyı devletlerinin kıta sahanlıklarındaki özel çıkarlarını genişletmesi karşısında “İnsanlığın Ortak Mirası” kavramının korunmasını sağlamaktadır. Brown’a göre ise, 82. madde, 3. Deniz Hukuku Konferansı sonucunda 200 deniz mili çizgisinin ötesine uzanan kıta kenarı bölümlerine kadar genişletilen kıyı devleti haklarının sonuçlarının hafifletilmesi girişimidir. 82. maddenin yorumlanması ve uygulanması konusunda da farklı görüşler bulunmaktadır. Lodge gelir paylaşım sisteminin uygulanmaya başlanmasından önce çözümlenmesi gereken yorum sorunları bulunduğunu, diğer yazarlar ise gelir paylaşım yükümlülüğünün ekonomik uygulanabilirliği konusunda kuşkular bulunduğunu belirtmişlerdir.102

c. Kıyı Devletinin Yetki Alanında Deniz Yatağı Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirliliğin Önlenmesi

Ulusal yetki alanları içerisinde deniz yatağında oluşan kirlilik, özellikle karasuları ve kıta sahanlığı üzerindeki petrol ve gaz arama ve işletme faaliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Kirlilik operasyonel veya kaza sonucu oluşmaktadır.

Cenevre Sözleşmeleri ve Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi, deniz yatağı kirliliğinin önlenmesi için devletlerin almaları gereken tedbirler konusunda genel hükümler içermektedir. Açık Deniz Sözleşmesinin 24. maddesinde, her devletin, gemilerinden ve borulardan petrol boşaltılması yoluyla veya deniz yatağı ve

102_{ONG David, “A Legal Regime for The Outer Continental Shelf? An Inquiry as to the Rights and}

Duties of Coastal States within the Outer Continental Shelf”, ABLOS Tutorials&Conference,”Addressing Difficult Issues in UNCLOS”, 28-30 October 2003, ss.3-6

51 toprak altının işletilmesi ve araştırılmasından ileri gelen deniz kirlenmesini önleyecek düzenlemeleri, konuyla ilgili sözleşme hükümlerini dikkate almak suretiyle hazırlamaları gerektiği belirtilirken, 1958 tarihli Kıta Sahanlığı Sözleşmesinin 5. maddesinin 7. fıkrasında, kıyı devletinin güvenlik bölgelerinde, denizin canlı kaynaklarını zararlı unsurlardan korumak için uygun olan bütün tedbirleri almaya mecbur olduğu belirtilmektedir. 1982 tarihli Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesinin 208. maddesine göre kıyı devletlerinin, yetkilerine tâbi deniz dibi faaliyetlerinden veya bunlarla ilgili olarak 60. veya 80. maddeye göre, yetkilerine tabi suni adalardan, tesis ve yapılardan ileri gelen deniz çevresinin kirlenmesini önlemek, azaltmak ve kontrol etmek için gerekli kanun ve düzenlemeleri yapmalıdır. Alınan kanun düzenleme ve tedbirler, uluslararası kural, standart ve tavsiye edilmiş uygulama ve prosedürlerden daha az etkili olmayacaktır. (m.208/3) 208. maddenin 5. fıkrasına göre, Devletler, özellikle yetkili uluslararası örgütler veya diplomatik konferans vasıtasıyla, deniz çevresinin kirlenmesini önlemek, azaltmak ve kontrol etmek için global ve bölgesel kuralları, standartları ve tavsiye edilmiş uygulama ve prosedürleri tesis edeceklerdir. Bu gibi kurallar, standartlar ve tavsiye edilmiş uygulama ve prosedürler zaman zaman gerekli oldukça gözden geçirilecektir. Aynı sözleşmenin 214. maddesinde ise, tesis edilmiş olan uluslararası kurallar ve standartlara işlerlik kazandırmak amacıyla kıyı devletlerinin gerekli kanun ve düzenlemeleri yapmaları ve diğer tedbirleri almaları gerekliliği belirtilmektedir.

Deniz tesis ve yapılarından kaynaklanan operasyonel kirliliğin önlenmesi konusunda kapsamlı bir uluslararası düzenleme bulunmamaktadır. 1981 yılında Birleşmiş Milletler Çevre Programı hukuk uzmanları tarafından Ulusal Yetki Alanı Sınırları içinde Denizaşırı Madencilik ve Sondaja ilişkin Sonuçlar geliştirilmiş, ilgili düzenleme 1982 yılında, devlet uygulamaları için anahatlar olarak Birleşmiş Milletler Çevre Programı İdari Konseyi ve Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından onaylanmıştır. İlgili düzenlemeye göre, Devletlerin tüm deniz yatağı faaliyetleri için izin almaları gerekmektedir. İzin verilirken öncelikle, çevre etki değerlendirmesi yapılmalı ve yapılacak faaliyetlerin çevreye belirli önlenemeyecek etkilerinin olacağının tespit edilmesi hâlinde izin talebi reddedilmelidir. İzin

52 verildikten sonra, faaliyetlerden doğan atıkların kamu sağlığına ve kıyı bölgelerin doğal yapısına, bitki örtüsüne zarar vermemesi sağlanmalıdır. Yapı ve tesislerin yapım çalışmaları da belirlenen koşullar çerçevesinde yapılmalıdır. 103

Operasyonel kirlilikle ilgili ayrıntılı düzenlemeler MARPOL ve 1972 tarihli Londra Atıkların ve Diğer Maddelerin Suya Batırılması Yoluyla Deniz Kirlenmesinin Önlenmesi Hakkında Sözleşme’de bulunmaktadır. MARPOL104 Sözleşmesi hükümleri, deniz dibindeki maden kaynaklarının araştırılmasından, bunlardan yararlanılmasından ve bunlarla ilgili olarak kıyı açığında yapılan işlemlerden doğrudan doğan zararlı maddelerin denize bırakılması durumunda uygulanmaktadır.

1982 tarihli BMDHS’nin 208. maddesinin 4. fıkrasına göre, Devletler, deniz dibi faaliyetlerinden ileri gelen kirlenme ile ilgili politikalarını, uygun düşen bölgesel düzeyde uyumlaştırmaya gayret etmelidirler. Bu çerçevede devletler bölgesel olarak politikalarını uyumlaştırma çalışmaları yapmışlardır. Kuzey Denizi ve Kuzeydoğu Atlantik Bölgesi için 1974 yılında Kara Kaynaklı Deniz Kirliliğinin Önlenmesi Sözleşmesi ile bir Komisyon oluşturulmuştur. 1974 tarihli Oslo Konvansiyonu,1992 Paris Sözleşmesi ile değiştirilmiştir. 1992 tarihli Paris Sözleşmesi Ek 3’de, deniz aşırı kaynaklardan doğan kirliliğin önlenmesi ve azaltılması düzenlenmektedir. 1974 yılında, deniz yatağı faaliyetlerinden doğan kirliliğin önlenmesi için taraf devletlerin gerekli önlemleri almalarını düzenleyen Baltık Sözleşmesi oluşturulmuştur. 1989 tarihli Kuveyt Sözleşmesi ve 1994 tarihli Akdeniz Sözleşmesi ile deniz yatağı faaliyetlerden doğan kirliliğe ilişkin özel protokoller düzenlenmiştir. 105

103_{CHURCHILL R.R.,LOWE A.V.,The Law of The Sea, Third Edition, Manchester University Press,}

1999, ss.371-372

104_{2 Ekim 1983 tarihinde yürürlüğe giren, Gemilerden Kaynaklanan Kirliliğin Önlenmesi Uluslararası}

Sözleşmesi, 1973 ve 1978 Protokolü (MARPOL 73/78), altı ekten oluşmakta, gemilerin özelliklerine göre belirli zaman koşulları içinde gemilerden denizin kirlenmesini önleyecek sistemlerin uygulanmasını öngörmektedir.

53

B. Kıta Sahanlığı Üzerinde Deniz Altı Kabloları ve Boru Hattı Döşenmesi